: ૨૬૨ : : આસો: ૨૪૭૯
નિશ્ચય – વ્યવહાર અને ઉપાદાન – નિમિત્ત
આ નિશ્ચય–વ્યવહાર અને ઉપાદાન–નિમિત્તની વાત ખાસ પ્રયોજનરૂપ
સમજવા જેવી છે અને તેમાં જ લોકોની મોટી ભૂલ છે,
તેથી વ્યાખ્યાનમાં વારંવાર તેની સ્પષ્ટતા
કરવામાં આવે છે.
જેમ નિમિત્તને લીધે કાર્ય થતું નથી તેમ વ્યવહારના અવલંબનથી પરમાર્થ પમાતો નથી. નિમિત્તને
લીધે કાર્ય થાય, અને વ્યવહાર કરતાં–કરતાં તેના અવલંબને નિશ્ચય પમાઈ જાય–એમ માનનારા બંને એક
જ જાતની માન્યતાવાળા મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે.
વ્યવહારનું અવલંબન કરવાથી સમ્યગ્દર્શન થાય? –ન થાય.
નિમિત્તનું અવલંબન કરવાથી સમ્યગ્દર્શન થાય? –ન થાય.
જેમ વ્યવહારનય અનુસરવા યોગ્ય નથી તેમ નિમિત્ત પણ અનુસરવા યોગ્ય નથી. વ્યવહાર અને
નિમિત્ત બંને અભૂતાર્થ છે. નિમિત્તનો તો આત્મામાં ત્રિકાળ અભાવ છે; અને વ્યવહાર એક સમયપૂરતો
પર્યાયમાં છે પણ ત્રિકાળી સ્વભાવમાં તેનો અભાવ છે;–આ રીતે નિમિત્ત અને વ્યવહાર બંને અભૂતાર્થ છે,
તેથી અનુસરવા યોગ્ય નથી, તેમના ઉપર જોર આપવાથી સમ્યગ્દર્શન થતું નથી. અનેક પ્રકારના નિમિત્તો
અને વ્યવહારો હોય ભલે પણ તે કોઈના અવલંબને સમ્યગ્દર્શન થતું નથી; ભૂતાર્થસ્વભાવના અવલંબને
જ સમ્યગ્દર્શન થાય છે.
સમ્યગ્દર્શનનો એક જ નિયમ છે કે જ્યાં–જ્યાં સમ્યગ્દર્શન થાય છે ત્યાં ત્યાં ઉપાદાનની તાકાતથી
જ થાય છે, અને જેને–જેને સમ્યગ્દર્શન થાય છે તેને પોતાના ભૂતાર્થ સ્વભાવની દ્રષ્ટિથી જ સમ્યગ્દર્શન
થાય છે. અંતરમાં ઊતરીને જે સમયે જ્ઞાયકસ્વભાવને દ્રષ્ટિમાં પકડ્યો તે જ સમયે સમ્યગ્દર્શન છે, ત્યાં
બધાય નિમિત્તો ને વ્યવહારો એકકોર રહી જાય છે એટલે કે તે બધાયનું અવલંબન છૂટી જાય છે.
(–માનસ્તંભ–પ્રતિષ્ઠા–મહોત્સવના પ્રવચનમાંથી.)
(અનુસંધાન પૃષ્ઠ ૨૬૦ થી ચાલુ)
• સ્વભાવની બુદ્ધિવાળો ધર્મી જીવ એમ જાણે છે કે માથું કાપનાર કસાઈ કે દિવ્યવાણી સંભળાવનાર
વીતરાગદેવ–એ બંને મારા જ્ઞાનના જ્ઞેયો છે. તે જ્ઞેયોને કારણે મને કાંઈ નુકસાન કે લાભ નથી તેમ જ
તે જ્ઞેયોને કારણે હું તેને જાણતો નથી. રાગ–દ્વેષ વગર સમસ્ત જ્ઞેયોને જાણી લેવાની સર્વજ્ઞશક્તિ
મારામાં છે. કદાચ અસ્થિરતાનો વિકલ્પ આવી જાય તો પણ ધર્મીને આવી શ્રદ્ધા તો ખસતી જ નથી.
× × ×
• પોતાના જે પૂર્ણસ્વભાવને પ્રતીતમાં લીધો છે તેના જ અવલંબનના બળે અલ્પકાળમાં ધર્મીને પૂર્ણ
સર્વજ્ઞતા ખીલી જાય છે.
જય હો તે સર્વજ્ઞતાનો અને તે સર્વજ્ઞતાના સાધક સંતોનો!