મને ‘મરીને પણ આત્માનો અનુભવ કરવાનું કહે છે તો જરૂર મારે પણ એ જ કરવા જેવું છે, ગમે તેમ કરીને પણ
મારે મારા ચૈતન્યનો અનુભવ કરવો તે જ મારું કર્તવ્ય છે.–આવો શિષ્ય અંતરમાં અપૂર્વ પ્રયત્નવડે અલ્પકાળમાં જ
ચૈતન્ય તત્ત્વનો અનુભવ જરૂર કરશે.
[૧૦]
જેને અંતરમાં ચૈતન્યતત્ત્વ જાણવાનું કુતૂહલ જાગ્યું અને તે માટે શરીરનો નાશ થવા સુધીની પ્રતિકૂળતાને
પણ સહન કરવા તૈયાર થયો, તે જીવ પોતાના પ્રયત્નવડે ચૈતન્યમાં વળ્યા વગર રહેશે નહિ. શરીરને જતું કરીને પણ
મારે આત્માને જોવો છે–એમ લક્ષમાં લીધું તેમાં એ વાત આવી જ ગઈ કે હું શરીરથી જુદો છું, મારે શરીરાદિ પર
વસ્તુ વગર જ ચાલે છે. શરીર છોડીને પણ ચૈતન્ય તત્ત્વનો અનુભવ કરવા માટે જે તૈયાર થયો તેને શરીરમાં
પોતાપણાની બુદ્ધિ તો સહેજે ટળી જાય છે, શરીર જતાં પણ મને મારા આત્માનો અનુભવ રહી જશે–એવું
ભિન્નતત્ત્વનું લક્ષ તેને થઈ ગયું છે.
હે જીવ! તારો આત્મા ચૈતન્યસ્વરૂપ છે તે સંસારરહિત છે, આવા સંસારરહિત ચૈતન્યતત્ત્વનો અનુભવ
કરવા માટે, આખાય સંસારપક્ષની દરકાર છોડીને તું ચૈતન્ય તરફ વળ; આમ કરવાથી આખા સંસારથી ભિન્ન એવા
તારા પરમ ચૈતન્યતત્ત્વનો તને અનુભવ થશે, અને તારું પરમ કલ્યાણ થશે.
આ પ્રમાણે આચાર્યદેવે આત્મકલ્યાણની અદ્ભુત પ્રેરણા કરી.
“અહો! મહા ઉપકારી સંતો સિવાય આત્મકલ્યાણની આવી વાત્સલ્યભરી અદ્ભુત પ્રેરણા કોણ આપે?”
*
જગતના સમસ્ત પદાર્થોમાં સમયે સમયે ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવ બતાવ્યાં છે તે
ભગવાનની સર્વજ્ઞતાનું ચિહ્ન છેઃ સર્વજ્ઞ ભગવાનની ઓળખાણપૂર્વક, સર્વજ્ઞ
ભગવાને કહેલાં યથાર્થ વસ્તુસ્વરૂપનો પોતાના જ્ઞાનમાં નિર્ણય કરવો તે ધર્મી
થવા માટેનું પ્રથમ કર્તવ્ય છે.
*
દરેક વસ્તુનું સ્વરૂપ ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવ–સ્વરૂપ છે. ઉત્પાદ એટલે ઉપજવું, વ્યય એટલે નાશ થવો; અને ધ્રુવ
એટલે ટકી રહેવું. વસ્તુમાં આવા ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવ ત્રણે એક સમયમાં એક સાથે છે.
વસ્તુ પોતાના મૂળ સ્વરૂપમાં ધ્રુવ રહીને, તેનામાં સમયે સમયે નવી નવી અવસ્થાનો ઉત્પાદ થાય છે અને તે
જ સમયે તેની જુની અવસ્થાનો વ્યય થાય છે.
આ ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવમાં મોટો સિદ્ધાંત છે કે જે સમયે જે અવસ્થાનો ઉત્પાદ થાય તે જ સમયે તે અવસ્થાનો
વ્યય ન થાય. તેમ જ જે પર્યાયનો ઉત્પાદ થયો તે બીજા સમયે ટકે નહિ એટલે કે એક ને એક પર્યાય લંબાઈને બે
સમય ટકે નહિ, બીજા સમયે તેનો વ્યય થઈ જાય. ત્યારે ધુ્રવસ્વભાવ તો ઉત્પાદ–વ્યય વગર સદાય એવો ને એવો
એકરૂપ ટકી રહે છે. તે ધ્રુવસ્વભાવનું લક્ષ કરતાં સમ્યગ્દર્શનાદિ નિર્મળ પર્યાયનો ઉત્પાદ અને મિથ્યાત્વાદિ પર્યાયનો
વ્યય થઈ જાય છે.
ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવરૂપ જે સત્ છે તેમાં કાંઈ ગ્રહવા–છોડવાનું રહેતું નથી પણ જ્ઞાતાપણું જ