રહે છે. પર દ્રવ્યો પોતપોતાના ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવરૂપ સત્ છે એટલે તેમાં આત્મા કાંઈ કરતો નથી. અને આત્મા પોતે
પણ સમયે સમયે ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવરૂપ સત્ છે, તે સમય–સમયના સત્માં કાંઈ ફેરફાર કરવાનું કે ગ્રહણ–ત્યાગ
કરવાનું રહેતું નથી, એકલું જ્ઞાતાપણું રહે છે. આ રીતે ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવરૂપ સત્સ્વભાવના નિર્ણયમાં જ્ઞાન અને
વીતરાગતા આવી જાય છે.
આત્મામાં પૂર્વની અવસ્થાઓ તો વીતી ગઈ છે–એટલે તેને શું છોડવી? તેનો વ્યય થઈ ગયો છે એટલે તેને
છોડવાપણું રહેતું નથી.
ભવિષ્યની પર્યાય હજી થઈ જ નથી એટલે તેમાં પણ શું છોડવું?
અને વર્તમાનમાં જે અવસ્થા ઉત્પાદરૂપ વિદ્યમાન છે તેને પણ શું છોડવી? કેમકે વર્તમાનમાં તો તે ‘છે’,
વિદ્યમાન કહેવી અને તે જ સમયે તેને છોડવાનું કહેવું–એ બંને એક સાથે બની શકે નહિ. અને બીજા સમયે તો તે
અવસ્થાનો વ્યય થઈ જ જશે, એટલે બીજા સમયે પણ તેને શું છોડવી? અને ધ્રુવ તો સદા વિદ્યમાન છે તેમાં કાંઈ
ગ્રહણ–ત્યાગ નથી.
આ રીતે ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવરૂપ સત્ વસ્તુ જેમ છે તેમ છે, તેમાં કાંઈ છોડવાપણું છે જ નહિ, આવું વસ્તુસ્વરૂપ
જ્ઞાનમાં આવ્યું ત્યાં વીતરાગભાવ જ રહી જાય છે. વીતરાગભાવ વખતે વિકારની ઉત્પત્તિ થતી નથી તે અપેક્ષાએ
વિકારને છોડયો એમ કહેવાય છે. પરંતુ આ રાગ છે અને તેને હું છોડું–એવી બુદ્ધિથી રાગ છૂટતો નથી.
પૂર્વે જે રાગ થઈ ગયો તે તો અત્યારે વ્યયરૂપ છે એટલે તે રાગને છોડવાનું રહેતું નથી. ભવિષ્યની પર્યાય
હજી થઈ જ નથી એટલે તેમાંથી રાગ છોડું એ વાત પણ રહેતી નથી. અને વર્તમાન પર્યાયમાં રાગ છે તે તો
ઉત્પાદરૂપ વર્તે છે–તે સત્ છે–તેને વર્તમાનમાં છોડી શકાતો નથી. સમય–સમયના ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવરૂપ આવા
વસ્તુસ્વભાવનો નિર્ણય કરતાં ગ્રહણ–ત્યાગનો આકુળભાવ છૂટીને વીતરાગી જ્ઞાનભાવ પ્રગટે છે. આ રીતે ઉત્પાદ–
વ્યય–ધુ્રવરૂપ સત્સ્વભાવની ઓળખાણ તે મોક્ષમાર્ગ છે.
જગતના સમસ્ત પદાર્થોમાં સમયે સમયે ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવ બતાવ્યાં છે તે ભગવાનની સર્વજ્ઞતાનું ચિહ્ન છે,
સર્વજ્ઞ સિવાય સમય–સમયના ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવને બીજો જાણી શકે નહિ. સ્વયંભૂ સ્તોત્રમાં આચાર્ય સમન્તભદ્ર
સ્વામી કહે છે કે હે નાથ!
स्थिति–जनन–निरोध–लक्षणं
चरमचरं न जगत् प्रतिक्षणम्।
इति जिन! सकलज्ञ–लांछनं
वचनमिदं वदतांवरस्य ते।। ४।।
જનન–વ્યય–ધ્રૌવ્ય લક્ષણં જગત્ પ્રતિક્ષણં,
ચિત–અચિત આદિ સે પૂર્ણ યહ હરક્ષણં;
યહ કથન આપકા ચિહ્ન સર્વજ્ઞ કા
હૈ વચન આપકા આપ્ત ઉત્કૃષ્ટ કા.
हे मुनिसुव्रत जिन! आप वदतांवर हैं–प्रवक्ताओं में श्रेष्ठ हैं, आपका यह वचन कि ‘चर और अचर
जगत् प्रतिक्षण स्थिति–जनन–निरोधलक्षण को लिए हुए है’–यह आपकी सर्वज्ञता का चिह्न है–જગતમાં
જડ–ચેતન, સૂક્ષ્મ સ્થૂળ કે મૂર્ત–અમૂર્ત સમસ્ત પદાર્થોમાં પ્રતિક્ષણ ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રૌવ્યને એકસાથે લક્ષિત કરવા તે
સર્વજ્ઞતા વગર બની શકતું નથી, તેથી હે ભગવાન! આપના આવા પરમ અનુભૂત વચનથી સ્પષ્ટ સૂચિત થાય છે કે
આપ સર્વજ્ઞ છો.
આ પ્રમાણે સર્વજ્ઞ ભગવાનની ઓળખાણપૂર્વક, સર્વજ્ઞ ભગવાને કહેલા યથાર્થ વસ્તુસ્વરૂપનો પોતાના
જ્ઞાનમાં નિર્ણય કરવો તે ધર્મી થવા માટેનું પ્રથમ કર્તવ્ય છે.
(–પ્રવચનમાંથી)
માગશરઃ ૨૪૮૦ઃ ૩૩ઃ