: ૮૨ : આત્મધર્મ–૧૨૪ : મહા : ૨૦૧૦ :
‘શું નિમિત્ત વિના
કાર્ય થાય છે?’
–એવી દલીલનું સ્પષ્ટીકરણ
નૈમિત્તિક કાર્ય અને નિમિત્ત એ બંને સ્વતંત્ર છે–એવી સ્વતંત્રતાની વાત ચાલતી હોય
ત્યારે નિમિત્તાધીન દ્રષ્ટિવાળા જીવો એમ કહે છે કે ‘શું નિમિત્ત વિના કાર્ય થાય છે?’ આ
સંબંધમાં રાત્રિચર્ચામાં આવેલી સ્પષ્ટતા નીચે પ્રમાણે છે–
(૧) પ્રથમ તો જ્યારે અહીં નિમિત્તનો કાળ છે તે જ સમયે સામા નૈમિત્તિક પદાર્થમાં
પણ તેની અવસ્થા થાય જ છે. નિમિત્તના કાળ વખતે શું નૈમિત્તિકનો કાળ નથી? દરેક સમયે
જગતના બધાય પદાર્થોમાં નૈમિત્તિક પર્યાય થઈ જ રહી છે. એટલે ‘નિમિત્ત વિના ન થાય’
એ પ્રશ્ન જ તેમાં નથી રહેતો. એવો એક પણ સમય ખાલી નથી કે જગતના પદાર્થોમાં
પોતપોતાની નૈમિત્તિક પર્યાય ન થતી હોય.
(૨) અહીં નૈમિત્તિક અવસ્થા થવાની હોય ને સામે નિમિત્ત જગતમાં ન હોય–એમ
તો કદી બનતું નથી. જ્યારે નૈમિત્તિક કાર્ય થાય છે ત્યારે નિમિત્તપણાની યોગ્યતાવાળા પદાર્થો
જગતમાં હોય જ છે. નિમિત્ત ક્યા સમયે નથી?
(૩) “આ નિમિત્ત છે” એમ જે કહેવામાં આવે છે તે જ એમ સૂચવે છે કે તે જ વખતે
સામે નૈમિત્તિક કાર્યની હયાતી છે. જો નૈમિત્તિક કાર્ય છે તો પરચીજને તેનું નિમિત્ત કહેવામાં
આવે છે. નૈમિતિક કાર્ય થયા વગર તો પર ચીજને નિમિત્ત પણ કહેવાતું નથી; કેમકે નૈમિત્તિક
વગર નિમિત્ત કોનું? માટે ‘નિમિત્ત’ જ ત્યારે કહેવાયું કે જ્યારે નૈમિત્તિક કાર્ય છે. નૈમિત્તિક
કાર્ય થયા પહેલાંં બીજી ચીજને નિમિત્ત કહેવાતું જ નથી; અને જ્યારે ‘નિમિત્ત’ કહેવાય છે
ત્યારે તો અહીં નૈમિત્તિક કાર્ય વિદ્યમાન છે, એટલે ‘નિમિત્ત વિના ન થાય’ એ વાતને
અવકાશ રહેતો નથી.
* જગતના દરેક પદાર્થમાં સમયે સમયે પોતાની નૈમિત્તિક પર્યાય થઈ જ રહી છે.
* નૈમિત્તિક પર્યાય વખતે સામે નિમિત્ત હોય જ છે.
* જ્યારે અહીં નિમિત્તની પર્યાય થવાનો સમય છે ત્યારે સામી ચીજમાં પણ પોતાની
નૈમિત્તિક પર્યાય થવાનો સમય છે.
* નૈમિત્તિક કાર્ય થયા વગર બીજી ચીજને નિમિત્ત કહેવાતું નથી.
* નૈમિત્તિક કાર્ય થયું છે ત્યારે જ પરચીજને નિમિત્ત કહેવાય છે. આ રીતે નૈમિત્તિક
કાર્યની અને નિમિત્તની સ્વતંત્રતા છે.
એ વાત ધ્યાનમાં રાખવી કે શાસ્ત્રોમાં ‘નિમિત્ત વિના કાર્ય ન થાય’ –એવી જ્યાં
દલીલ કરવામાં આવે છે ત્યાં તો, જે જીવ છ દ્રવ્યોને સ્વીકારતો જ નથી, આત્મા સિવાય પર
ચીજનું અસ્તિત્વ જ માનતો નથી તેને સમજાવવા માટે છે; નિમિત્તનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ કરવા
માટે તે દલીલ છે. પરંતુ જેઓ જગતમાં છ દ્રવ્યોને સ્વીકારે છે, નૈમિત્તિક તેમજ પર નિમિત્ત
એ બંનેનું અસ્તિત્વ સ્વીકારે જ છે અને તેમની સ્વતંત્રતા માને છે, તેમની સામે પણ એમ
દલીલ કરવી કે ‘શું નિમિત્ત વિના કાર્ય થાય છે?’ –તે તો માત્ર નિમિત્તાધીન દ્રષ્ટિનો આગ્રહ
છે, સ્વતંત્રતાની વાત તેને રુચતી નથી.
* * * * *