લક્ષમાં આવી નથી. પુણ્ય–પાપથી પાર જ્ઞાનાનંદ સ્વભાવની
સન્મુખ થઈને તેની નિર્વિકલ્પ પ્રતીતિ પૂર્વે અનંતકાળમાં એક
ક્ષણ પણ જીવે કરી નથી તેથી તે દુર્લભ છે.
આત્માનું વાસ્તવિક ચિદાનંદ સ્વરૂપ શું છે તે કદી સાંભળ્યું પણ નથી. તેથી શાસ્ત્રકાર કહે છે કે––
न तु मुक्तयेऽत्र सुलमा शुद्धात्मज्योतिरूपलब्धिः।।
સ્વર્ગ કેમ મળે? એવી બંધકથા જીવોએ અનાદિથી સાંભળી છે, પણ મારું સ્વરૂપ પુણ્ય–પાપ રહિત નિર્દોષ
ચિદાનંદ છે એવી અબંધ આત્માની વાત યથાર્થ લક્ષપૂર્વક કદી સાંભળી નથી. લક્ષ્મી વગેરે મળે ત્યાં અજ્ઞાની
એમ માને છે કે પૂર્વે ધર્મ કર્યો હશે તેનું આ ફળ છે. પણ ભાઈ! એ ધર્મનું ફળ નથી, લક્ષ્મી વગેરે સામગ્રી મળે
તે તો પૂર્વના પુણ્યનું ફળ છે, અને ધર્મ તો જુદી ચીજ છે. પુણ્ય અને ધર્મ એ બંને જુદી ચીજ છે. એ વાત જીવોને
લક્ષમાં આવતી નથી. પુણ્યની રુચિ જીવને અનાદિથી છે એટલે પુણ્યની વાત તો અનાદિથી સાંભળી છે તેથી તે
સુલભ છે, પણ પુણ્ય તો રાગ છે, તે રાગથી પાર આત્માનું પરમાર્થસ્વરૂપ શું છે તેની કદી રુચિ જીવે કરી નથી,
ને તેનું શ્રવણ પણ જીવોને દુર્લભ છે. આત્માને જેનાથી બંધન થાય એવી વાત જીવે પૂર્વે અનંતવાર સાંભળી છે–
અનુભવી પણ છે; પરંતુ જેના અનુભવથી મુક્તિ થાય એવી શુદ્ધઆત્માની વાત જીવે પૂર્વે કદી સાંભળી નથી–
અનુભવી નથી. પુણ્ય–પાપના ભાવો થાય તેમાં આકુળતા છે–દુઃખ છે, અને તે વિનાનું આત્માનું સ્વરૂપ શુદ્ધ
સિદ્ધ સમાન છે એવા આત્માને લક્ષમાં લેવો તે અપૂર્વ છે. સમયસારની ચોથી ગાથામાં જે વાત કરી છે તે વાત
અહીં છઠ્ઠા શ્લોકમાં કરે છે.
પણ અંતરમાં દેહથી ભિન્ન ને પુણ્ય–પાપથી પાર જ્ઞાનાનંદ સ્વરૂપ હું છું––એવું સમ્યક્ભાન કરે તો ધર્મ થાય. શરીર
તો જડ છે, આત્મા તેનાથી ભિન્ન ચીજ છે. હાથીનું શરીર ઘણું મોટું છે છતાં તેની બુદ્ધિ ઓછી છે, ને મનુષ્યનું શરીર
નાનું હોવા છતાં બુદ્ધિ વધારે હોય છે આવું દેખાય છે. જો શરીર અને આત્મા એક હોય તો મોટા શરીરવાળાને
વધારે બુદ્ધિ હોવી જોઈએ, ને નાના શરીરવાળાને ઓછી બુદ્ધિ હોવી જોઈએ. પણ એવો મેળ દેખાતો નથી. માટે
ભગવાન આત્મા દેહથી પાર જ્ઞાનાનંદ સ્વરૂપ છે. અને પુણ્ય–પાપ પણ તેનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ નથી. ચૈતન્યતત્ત્વ
દેહ–મન–વાણીથી પાર છે, રાગથી પણ પાર છે. આવા ચૈતન્યતત્ત્વની વાર્તા જીવે રુચિપૂર્વક સાંભળી નથી. પુણ્ય
અનંતવાર કર્યાં ને સ્વર્ગમાં પણ અનંતવાર ગયો; પણ જ્ઞાનતત્ત્વના લક્ષ વગર આત્માની શાંતિ જરાપણ મળી નહિ.
બહારના સંયોગો જીવને સુખ કે દુઃખ આપતા નથી. સંયોગથી પાર, સિદ્ધસમાન આત્મા અંતરમાં છે તેની સન્મુખ
થઈને તેની પ્રતીત કર, તો તને સમ્યગ્દર્શન થશે અને આત્માના અતીન્દ્રિય સુખનો અનુભવ થશે આ સિવાય શુભ
રાગ થાય તે કંઈ તારા સુખનો ઉપાય નથી. ધર્મીને શુભરાગ થાય ખરો, ભગવાનની