દેહથી ભિન્ન જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ આત્મા છે તેની ઓળખાણ કરીને તેમાં એકાગ્ર થવું તે જ આત્માનું ધ્યેય
આત્માની મુક્તિ થાય–એવું કર્તવ્ય શું, તેની આ વાત છે. આ આત્માને પોતાનો શુદ્ધ આત્મા જ ધ્યેય છે; તે
શુદ્ધઆત્માને ધ્યેય બનાવીને ઉપયોગને એકાગ્ર કરતાં સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર પ્રગટે છે, તેનાથી સંસારનો
નાશ થઈને મોક્ષદશા પ્રગટે છે.
માનીને અટકે છે તેથી અનાદિથી તેનામાં તત્ત્વજ્ઞાનના તરંગ ઊઠતા નથી. આ ‘તત્ત્વજ્ઞાન તરંગિણી’ વંચાય છે,
આત્મામાં તત્ત્વજ્ઞાનના તરંગ કેમ ઊઠે તેની આ વાત છે. આ શરીર દેખાય છે તે તો જડ છે તેનો જાણનાર
આત્મા છે તે દેહથી જુદો છે; અને ક્ષણે ક્ષણે અંદરમાં જે રાગાદિની લાગણી થાય છે તે કૃત્રિમ–ઉપાધિરૂપ ક્ષણિક
છે, તે આત્માનું કાયમી સ્વરૂપ નથી; તેનાથી રહિત જ્ઞાનઆનંદ સ્વભાવે આત્મા અનાદિ અનંત છે, આવા
આત્માની સંભાળ કરીને તેને જ્ઞાનનું ધ્યેય બનાવે તો આત્મામાં તત્ત્વજ્ઞાનના અપૂર્વ તરંગ ઊછળે, તે મોક્ષનું
કારણ છે. જ્ઞાનસ્વભાવ તો એવો ને એવો અનાદિ અનંત છે પણ જીવે કદી પોતાના સ્વરૂપની સંભાળ કરી નથી
તેથી જ તે સંસારમાં રખડે છે. એક ક્ષણ પણ પોતાના વાસ્તવિકસ્વરૂપની સંભાળ કરે તો મુક્તિ થયા વિના રહે
નહિ.
કે જેથી સંસારભ્રમણનો અંત આવે ને આત્માની મુક્તિ થાય! હું શરીરથી ભિન્ન ચૈતન્યસ્વરૂપ છું–એમ પોતાના
સ્વરૂપની ઓળખાણ કરવી તે જ આ મનુષ્યપણામાં કરવા જેવું ધ્યેય છે, અને એ જ ધર્મ છે.
તે પણ આત્માનું ધ્યેય નથી, તે તો વિકાર છે; ભગવાન આત્મા આ મનુષ્યદેહથી પાર ચૈતન્યતત્ત્વ છે, તે
જાણનાર–દેખનાર છે, જો તે પોતે પોતાને જાણે દેખે તો આનંદનો અનુભવ થાય ને પરમાનંદમય મુક્તદશા પામે.
માટે પોતાનો શુદ્ધ જ્ઞાનાનંદ સ્વરૂપ આત્મા જ આ આત્માને ધ્યેયરૂપ છે; તેની શ્રદ્ધા, જ્ઞાન અને એકાગ્રતા રૂપ
ક્રિયા તે મોક્ષનું કારણ છે.
ધ્યાન કરે છે તેથી સંસારમાં રખડે છે. સત્સમાગમે સત્યનું શ્રવણ કરીને તેના યથાર્થ ભાવને જીવે કદી એક ક્ષણ
પણ હૃદયમાં ઝીલ્યો નથી; શરીરની ક્રિયાની તથા રાગની પક્કડમાં અટકી ગયો છે પણ તેનાથી પાર અંતરમાં
ચૈતન્યતેજ–જ્ઞાનબિંબ હું છું, જાણનાર તત્ત્વ જ હું છું, એવી પકકડ અંતરમાં કદી કરી નથી. જાણનારે પોતે
પોતાને ન જાણ્યો ને પરને જ જાણતાં ત્યાં પોતાપણું માન્યું તેથી તે ચાર ગતિમાં ભ્રમણ કરી રહ્યો છે. તે ભ્રમણ
ક્યારે ટળે? કે હું તો જાણનાર છું, પર ચીજોને જાણવા છતાં તેમનાથી મારું જ્ઞાન જુદું છે, એમ જાણીને પોતે
પોતાના જ્ઞાનને જ ધ્યેય બનાવે તો સંસારભ્રમણ ટળે ને આત્માના આનંદનો અનુભવ થાય.