થઈને જે વીતરાગી જ્ઞાનદશા પ્રગટી તેને આત્મા સાથે અભિન્નપણું છે ને ક્રોધાદિથી ભિન્નપણું છે; જ્ઞાનને
અંર્તસ્વભાવમાં વાળીને એકાગ્ર કરતાં જે સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ વીતરાગી ક્રિયા થાય તેમાં આત્મા છે, અને
ક્રોધાદિકનો તે ક્રિયામાં અભાવ છે. આવું ભેદજ્ઞાન કરવું તે અવિપરીતજ્ઞાન છે એટલે કે સમ્યગ્જ્ઞાન છે. આ સિવાય
રાગાદિભાવોથી લાભ થવાનું માને કે રાગને કારણે જ્ઞાન માને તો તેને જ્ઞાન એ ક્રોધાદિનું ભેદજ્ઞાન નથી પણ
વિપરીતજ્ઞાન છે એટલે કે મિથ્યાજ્ઞાન છે. તે મિથ્યાજ્ઞાન સંસારનું કારણ છે અને ભેદજ્ઞાન તે મુક્તિનું કારણ છે.
તેવી નથી. ભેદજ્ઞાનની લાયકાતવાળા જીવને પોતાના ભાવમાં નિમિત્ત તરીકે સત્ નિમિત્તનો જ આદર હોય, અસત્
નિમિત્તોને તે આદરે નહિ. હજી નિમિત્તમાં પણ જેની ભૂલ છે, નિમિત્ત જ જેનાં ખોટાં છે, કુદેવ–કુગુરુ–કુશાસ્ત્રને
નિમિત્ત તરીકે જે આદરે છે તેને તો ઉપાદાનમાં પણ સત્ની પાત્રતા નથી, કોઈકના શબ્દો લઈને તે ભલે અધ્યાત્મની
વાતો કરે પણ તેને યથાર્થ ભેદજ્ઞાન હોય જ નહિ. જેને પોતાના ઉપાદાનમાં ભેદજ્ઞાનની લાયકાત થઈ છે તેને નિમિત્ત
તરીકે યથાર્થ ભેદજ્ઞાનનું સ્વરૂપ બતાવનારા સાચા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રનો જ આદર હોય. આમ છતાં પણ નિમિત્તના
અવલંબને ભેદજ્ઞાન થતું નથી. સાચા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર પણ અનંતવાર મળ્યા, પરંતુ જીવે પોતામાં ઉપાદાનની પાત્રતા
પ્રગટ ન કરી તેથી ભેદજ્ઞાન ન થયું ને નિમિત્ત–નૈમિત્તિકનો યથાર્થ મેળ ન થયો. અહીં તો ભેદજ્ઞાનની સૂક્ષ્મ વાત છે.
નિમિત્તથી તો આત્મા જુદો છે, ને નિમિત્ત તરફનો જે ભાવ થાય તેનાથી પણ ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્મા જુદો છે; નિમિત્ત
કે નિમિત્ત તરફનો વિકારી ભાવ, તેમાં આત્મા નથી, માટે નિમિત્તની રુચિ છોડી, નિમિત્ત તરફના રાગની પણ રુચિ
છોડી, તે વખતની જ્ઞાનપર્યાયને અંતરમાં વાળીને, ‘હું અખંડ જ્ઞાન–આનંદ સ્વરૂપ છું’ એવી અંતર્મુખ દ્રષ્ટિ કરવી તે
ભેદ જ્ઞાનની ક્રિયા છે, તેમાં આત્મા છે એટલે કે આવી અંતર્મુદ્રષ્ટિથી આત્મા અનુભવમાં આવે છે ને ભેદજ્ઞાન થાય છે.
આવું ભેદજ્ઞાન પ્રગટ કરવું તે સંવર ને મુક્તિનો ઉપાય છે. જે જીવ એક સેકંડ પણ આવું અપૂર્વ ભેદજ્ઞાન કરે તેને
અલ્પકાળમાં મુક્તિ થયા વિના રહે નહિ.
જ્ઞાનપર્યાય વળી તેમાં આત્માની પ્રસિદ્ધિ છે; રાગમાં આત્માની પ્રસિદ્ધિ નથી, ને આત્માની પ્રસિદ્ધિમાં રાગ નથી.
ચૈતન્ય–સ્વભાવ તે અત્યંત સૂક્ષ્મ છે ને રાગ તો અત્યંત સ્થૂળ પરિણામ છે એ રીતે તે બંનેની ભિન્નતા છે. રાગ તો
સ્થૂળ છે ને તે રાગમાં એકાગ્ર થયેલું જ્ઞાન પણ સ્થૂળ છે; સૂક્ષ્મ તો ચિદાનંદ સ્વભાવ છે. અને રાગથી છૂટીને ચિદાનંદ
સ્વભાવમાં વળેલું જ્ઞાન પણ સૂક્ષ્મ છે. જે જ્ઞાન અંતરમાં વળીને આત્મસ્વભાવ સાથે અભેદ થયું તેને સૂક્ષ્મજ્ઞાન કહો,
અતીન્દ્રિય જ્ઞાન કહો કે ભેદજ્ઞાન કહો કે સંવર કહો, તેમાં આત્મા છે. શરીરાદિ અજીવની ક્રિયામાં આત્મા નથી એટલે
તેના વડે આત્માની પ્રસિદ્ધિ થતી નથી, રાગની ક્રિયામાં પણ આત્મા નથી એટલે તેના વડે આત્માની પ્રસિદ્ધિ થતી નથી,
રાગ તરફ વળેલી જ્ઞાનપર્યાયમાં પણ ખરેખર આત્મા નથી એટલે તે પરલક્ષી જ્ઞાન વડે પણ આત્માની પ્રસિદ્ધિ થતી
આત્માની પ્રસિદ્ધિ થાય છે; આવા જ્ઞાન વડે આત્માને જાણવો તે જ ભેદજ્ઞાન છે, તે જ સંવર અને ધર્મ છે. આવા અપૂર્વ
ભેદજ્ઞાન વગર જ્ઞાનમાં પર તરફનો જાણપણાનો ઘણો વિકાસ હોય તોપણ ભગવાન તેને સ્થૂળ કહે છે. દેહથી–મનથી ને
રાગથી પાર, સૂક્ષ્મ ચૈતન્યસ્વભાવ અંતરમાં કોણ છે તેની જેને ઓળખાણ નથી તેનું બધું જાણપણું સ્થૂળ છે; જે જ્ઞાને
અંતર્મુખ થઈને પરમ સૂક્ષ્મ એવા ચૈતન્યસ્વભાવને લક્ષમાં લીધો તે જ જ્ઞાન સૂક્ષ્મ છે.
પણ ઉપયોગ સ્વભાવમાં અત્યંત અભાવ છે. ઉપયોગસ્વરૂપ આત્મા તો પોતાના સ્વ સન્મુખ ઉપયોગમાં જ છે.
રાગમાં કે સંયોગમાં તે નથી. આવા ચિદાનંદ સ્વભાવને ચૂકીને જે એમ માને છે કે મને બહારના સંયોગથી કે
અનંત ગુણસ્વભાવનો અનાદર કરીને રાગનો આદર કર્યો તેને આત્માના સ્વભાવ ઉપર અનંતાનુંબંધી ક્રોધ છે,
ને તે જ અનંત સંસારનું મૂળીયું છે. આત્માનો ઉપયોગસ્વભાવ રાગના અને પરના ત્યાગસ્વરૂપ જ છે, તેને ન
માનતાં, રાગથી મને લાભ થાય ને હું પરને ત્યાગું એમ જે માને છે