મોક્ષ જોયો છે. કાળનયથી આત્માની મુક્તિ સમય ઉપર આધાર રાખે છે–એમ કહ્યું તેમાં
પુરુષાર્થની નબળાઈ નથી પણ સ્વભાવ દ્રષ્ટિનું જોર છે; આનો નિર્ણય કરનાર જીવ દ્રવ્યસ્વભાવ
ઉપર દ્રષ્ટિ રાખીને બંધ–મોક્ષનો પણ જ્ઞાતા રહી જાય છે, ને અલ્પકાળમાં તેની મુક્તિ થઈ જાય
છે, કેવળી ભગવાનના જ્ઞાનમાં તેની મુક્તિનાં પ્રમાણ નોંધાઈ ગયા છે, અને તે આત્માના
સ્વભાવમાં પણ તેવો ધર્મ છે. અહો? આમાં મોક્ષનો પુરુષાર્થ છે પણ આકુળતા નથી,
જ્ઞાતાદ્રષ્ટાપણાની ધીરજ છે. ઉતાવળ કરે તો તેને જ્ઞાતાદ્રષ્ટાપણું ન રહ્યું પણ આકુળતા થઈ–
વિષમભાવ થયો, તે તો મોક્ષને રોકનાર છે. શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર પણ કહે છે કે–ઉતાવળ તેટલી કચાશ,
અને કચાશ તેટલી ખટાશ. સ્વભાવદ્રષ્ટિમાં ધર્મીને ઉતાવળ નથી, અને પુરુષાર્થની કચાશ પણ
નથી; સ્વભાવની દ્રષ્ટિમાં જ્ઞાતાદ્રષ્ટાપણે મોક્ષનો પ્રયત્ન તેને ચાલુ જ છે ને અલ્પકાળે તેને
મોક્ષદશા થઈ જાય છે.
સ્વચ્છંદ કલ્પનાથી ઊંધા અર્થ કરે છે.
ને મોક્ષ કરું–એમ પર્યાયની વિષમતા ઉપર તેની દ્રષ્ટિ નથી પણ એકરૂપ ચિદાનંદ સ્વભાવ ઉપર
તેની દ્રષ્ટિ છે તે સ્વભાવની દ્રષ્ટિમાં અલ્પકાળે ભવ ટળીને મોક્ષ થયા વિના રહે નહિ.
સામે ન હોય પણ શુદ્ધસ્વભાવ ઉપર તેની દ્રષ્ટિ હોય; શુદ્ધસ્વભાવમાં વિકાર નથી એટલે તે
સ્વભાવની દ્રષ્ટિથી વિકાર ટળી જાય છે ને અવિકારી મોક્ષદશા પ્રગટી જાય છે.
પડી છે અને તે દ્રવ્યના આશ્રયે અલ્પકાળમાં જરૂર તેની મુક્તિ થઈ જાય છે.
સ્વભાવની તાકાત છે, જીવને લઈને તેનું કાર્ય થાય–એમ બનતું નથી. પરંતુ અજ્ઞાની સ્વ–પરની ભિન્નતાને ભૂલીને
પરનાં કાર્ય હું કરું એવું અભિમાન કરે છે. પણ ભાઈ! એમાં તારી મહત્તા નથી, તું તો જ્ઞાનસ્વભાવ છો–તે
સ્વભાવની મહત્તાને લક્ષમાં તો લે. પરનાં કાર્યોથી તારી મહત્તા નથી પણ ચૈતન્યસ્વરૂપથી તારી મહત્તા છે. તારા
ચૈતન્યસ્વરૂપની મહત્તાને લક્ષમાં લીધા વગર પોતાને તુચ્છ માનીને તું સંસારમાં રખડયો. હવે તારા ચૈતન્યની
પ્રભુતાને જાણ ને પરના કર્તાપણાનું અભિમાન છોડ તો તારા ભવભ્રમણનો અંત આવે.
ઃ ૨૩૭ઃ