: ૩૦ : ‘આત્મધર્મ’ ૨૪૮૧ : કારતક :
[૧૦૫] આ વાત નહિ સમજનારાઓની કેટલીક ભ્રમણાઓ.
આત્મા જ્ઞાયક છે, ને જ્ઞાયકસ્વભાવે પરિણમતો તે ક્રમબદ્ધપર્યાયોનો જ્ઞાતા જ છે. આમાં
જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિનું અનંતુ જોર આવે છે, તે નહિ સમજનારા અજ્ઞાની મૂઢ જીવોને આમાં એકાંત નિયતપણું
જ ભાસે છે, પણ તેની સાથે સ્વભાવ અને પુરુષાર્થ, શ્રદ્ધા અને જ્ઞાન વગેરે આવી જાય છે તે તેને ભાસતા નથી.
કેટલાક લોકો આ વાત સાંભળ્યા પછી ક્રમબદ્ધપર્યાયની વાતો કરતા શીખ્યા છે, પણ તેનું ધ્યેય ક્યાં જાય
છે ને તે સમજનારની દશા કેવી હોય તે જાણતા નથી, એટલે તેઓ પણ ભ્રમણામાં જ રહે છે.
“આપણે નિમિત્ત થઈને પરની અવસ્થામાં ફેરફાર કરી દઈએ” એમ કેટલાક અજ્ઞાનીઓ માને છે તેઓ
પણ મૂઢ છે.
પ્રશ્ન:– જો એમ છે, તો પચીસ માણસને જમવાનું કહીને પછી બેસી રહે તો શું એની મેળે રસોઈ વગેરે
થઈ જશે!!
ઉત્તર:– ભાઈ, આ તો અંર્તદ્રષ્ટિની ઊંડી વાત છે, એમ અદ્ધરથી બેસી જાય એવી આ વાત નથી. જેને
જમવાનું કહેવાનો વિકલ્પ આવ્યો, તે કાંઈ વીતરાગ નથી, એટલે તેને વિકલ્પ આવ્યા વગર રહેશે નહિ; પરંતુ
જીવને વિકલ્પ આવે તો પણ ત્યાં વસ્તુમાં ક્રમબદ્ધપણે જે અવસ્થા થવાની છે તેમ જ થાય છે. આ જીવ વિકલ્પ
કરે છતાં સામી વસ્તુમાં તેવી અવસ્થા ન પણ થાય; માટે વિકલ્પને લીધે બહારનું કાર્ય થાય છે–એમ નથી. અને
વિકલ્પ થાય તેના ઉપર પણ જ્ઞાનીની દ્રષ્ટિનું જોર નથી.
[૧૦૬] ‘જ્ઞાની શું કરે છે’–તે અંર્તદ્રષ્ટિ વિના ઓળખાય નહિ.
પ્રશ્ન:– શરીરમાં રોગ થવો કે મટવો તે બધી અજીવની ક્રમબદ્ધપર્યાય છે–એમ જ્ઞાની જાણે છે, છતાં પણ તે
દવા તો કરે છે, ખાય–પીયે–બધું કરે છે!
ઉત્તર:– અરે મૂઢ! તને જ્ઞાયકભાવની ખબર નથી એટલે તારી બાહ્યદ્રષ્ટિથી તને જ્ઞાની એ બધું કરતા
દેખાય છે, પણ જ્ઞાની તો પોતાના જ્ઞાયકસ્વભાવ ઉપરની દ્રષ્ટિથી જ્ઞાયકભાવમાં જ તન્મયપણે પરિણમી રહ્યા છે,
રાગમાં પણ તન્મય થઈને તે પરિણમતા નથી, ને પરની કર્તાબુદ્ધિ તો તેને સ્વપ્ને પણ રહી નથી. અંર્તદ્રષ્ટિ
વિના જ્ઞાનીના પરિણમનની તને ખબર નહિ પડે. જ્ઞાનીને હજી પૂર્ણ વીતરાગતા થઈ નથી તેથી અસ્થિરતામાં
અમુક રાગાદિ થાય છે, તેને તે જાણે છે, પરંતુ એકલા રાગને જાણવાની પણ પ્રધાનતા નથી. જ્ઞાયકને જાણવાની
મુખ્યતાપૂર્વક રાગને પણ જાણે છે; અને અનંતાનુબંધી રાગાદિ તો તેને થતા જ નથી, તેમજ જ્ઞાયકદ્રષ્ટિમાં
સ્વસન્મુખ પુરુષાર્થ પણ ચાલુ જ છે. સ્વછંદ પોષે એવા જીવોને માટે આ વાત નથી.
[૧૦૭] બે લીટીમાં અદ્ભુત રચના!
અહો! બે લીટીની ટીકામાં તો આચાર્યદેવે જગતના જીવ ને અજીવ બધાય દ્રવ્યોની સ્વતંત્રતાનો નિયમ
મૂકીને અદ્ભુત રચના કરી છે. જીવ પોતાના ક્રમબદ્ધ પરિણામોથી ઊપજતો થકો જીવ જ છે, અજીવ નથી; એવી
રીતે અજીવ પણ પોતાનાં ક્રમબદ્ધપરિણામોથી ઊપજતું થકું અજીવ જ છે, જીવ નથી. જીવ તે અજીવની પર્યાયને
કરે, કે અજીવ તે જીવની પર્યાયને કરે, એમ જે માને તેને જીવ અજીવના ભિન્નપણાની પ્રતીત રહેતી નથી એટલે
કે મિથ્યાશ્રદ્ધા થઈ જાય છે.
[૧૦૮] અભાવ છે ત્યાં ‘પ્રભાવ’ કઈ રીતે પાડે?
પ્રશ્ન:– એક બીજાનું કાંઈ કરે તો નહિ, પણ પરસ્પર નિમિત્ત થઈને પ્રભાવ તો પાડે ને?
ઉત્તર:– કઈ રીતે પ્રભાવ પાડે? –શું પ્રભાવ પાડીને પરની અવસ્થાને કોઈ ફેરવી શકે છે? કાર્ય થયું તેમાં
નિમિત્તનો તો અભાવ છે તો તેણે પ્રભાવ કઈ રીતે પાડયો? જીવ પોતાના સ્વદ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવની અપેક્ષાએ
સત્ છે, પણ પર વસ્તુના દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવની અપેક્ષાએ તે અસત્ છે, એટલે પરદ્રવ્યની અપેક્ષાએ તે અદ્રવ્ય
છે, પરક્ષેત્રની અપેક્ષાએ તે અક્ષેત્ર છે, પરકાળની અપેક્ષાએ તે અકાળ છે, ને પર વસ્તુના ભાવની અપેક્ષાએ તે
અભાવરૂપ છે; તેમજ આ જીવના દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવની અપેક્ષાએ બીજી બધી વસ્તુઓ અદ્રવ્ય–અક્ષેત્ર–અકાળ
ને અભાવ રૂપ છે. તો પછી કોઈ કોઈનામાં પ્રભાવ પાડે એ વાત રહેતી નથી. દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર ને ભાવને તો સ્વતંત્ર
કહે, પણ કાળ એટલે કે સ્વપર્યાય તે પરને લીધે(નિમિત્તને લીધે) થાય એમ માને તે પણ સ્વતંત્ર વસ્તુસ્વરૂપને
સમજ્યો નથી. દરેક વસ્તુ સમયે