: કારતક : ૨૪૮૧ ‘આત્મધર્મ’ : ૨૯ :
જમીન ખોદીને માટી લઈ લ્યે અને પછી વધેલી માટીથી તે ખાડો પૂરતાં જો માટી વધે તો તે શુભ શુકન
સમજવા.–ઈત્યાદિ અનેક વિધિનું વર્ણન આવે છે, પણ આત્માનું જ્ઞાયકપણું રાખીને તે બધી વાત છે. જ્ઞાયકપણું
ચૂકીને કે ક્રમબદ્ધપણું તોડીને તે વાત નથી. પ્રતિષ્ઠા કરાવનારને તે પ્રકારનો વિકલ્પ હોય છે અને માટી વગેરેની
તેવી ક્રમબદ્ધપર્યાય થાય છે–તેની ત્યાં ઓળખાણ કરાવી છે, પણ અજીવની પર્યાયને જીવ કરી દ્યે છે એમ ત્યાં
નથી બતાવવું. પ્રતિષ્ઠામાં ‘સિદ્ધચક્રમંડલવિધાન’ ને ‘યાગમંડલવિધાન’ વગેરેના મોટો મોટા રંગબેરંગી મંડલ
રચાય, ને શાસ્ત્રમાં પણ તેનો ઉપદેશ આવે, છતાં પણ તે બધું ક્રમબદ્ધ જ છે; શાસ્ત્રમાં તેનો ઉપદેશ આપ્યો તેથી
કાંઈ તેનું ક્રમબદ્ધપણું ફરી ગયું કે જીવ તેનો કર્તા થઈ ગયો – એમ નથી. જ્ઞાતા તો પોતાને જાણતો થકો તેને
પણ જાણે છે. ને પોતે પોતાના જ્ઞાયકભાવરૂપ ક્રમબદ્ધપર્યાયે ઊપજે છે.
એ જ રીતે સમિતિના ઉપદેશમાં પણ ‘જોઈને ચાલવું વિચારીને બોલવું, જતનાની વસ્તુ લેવી–મૂકવી’
ઈત્યાદિ કથન આવે, પણ તેનો આશય શરીરની ક્રિયાને જીવ કરી શકે છે–એમ બતાવવાનો નથી. મુનિદશામાં તે તે
પ્રકારનો પ્રમાદભાવ થતો જ નથી, હિંસાદિનો અશુભભાવ થતો જ નથી–એવું જ મુનિદશાની ક્રમબદ્ધપર્યાયનું
સ્વરૂપ છે–તે ઓળખાવ્યું છે. નિમિત્તથી કથન કરીને સમજાવે, તેથી કાંઈ ક્રમબદ્ધપર્યાયનો સિદ્ધાંત તૂટી જતો નથી.
[૧૦૩] સ્વયં પ્રકાશી જ્ઞાયક.
શરીર વગેરેનો એકેક પરમાણુ સ્વતંત્રપણે તેની ક્રમબદ્ધપર્યાયરૂપે પરિણમી રહ્યો છે, તેને બીજો કોઈ
અન્યથા ફેરવી શકે એમ ત્રણકાળમાં બનતું નથી. અહો! ભગવાન આત્મા તો સ્વયં પ્રકાશી છે, પોતાના
જ્ઞાયકભાવ વડે તે સ્વ–પરનો પ્રકાશક જ છે. પણ અજ્ઞાનીને એ જ્ઞાયકસવભાવની વાત બેસતી નથી. હું જ્ઞાયક,
ક્રમબદ્ધપર્યાયો જેમ છે તેમ તેનો હું જાણનાર છું,–જાણનાર જ છું પણ કોઈનો ફેરવનાર નથી–આવી સ્વસન્મુખ
પ્રતીત ન કરતાં, અજ્ઞાની જીવ કર્તા થઈને પરને ફેરવવાનું માને છે, તે મિથ્યામાન્યતા જ સંસારભ્રમણનું મૂળ છે.
બધા જીવો સ્વયંપ્રકાશી જ્ઞાયક છે; તેમાં–
(૧) કેવળીભગવાન ‘પૂરા જ્ઞાયક’ છે; (તેમને જ્ઞાયકપણું પૂરું વ્યક્ત થઈ ગયું છે.)
(૨) સમકીતિ–સાધક ‘અધૂરા જ્ઞાયક’ છે; (તેમને પૂર્ણ જ્ઞાયકપણું પ્રતીતમાં આવી ગયું છે, પણ હજી
પૂરું વ્યક્ત થયું નથી.)
(૩) અજ્ઞાની ‘વિપરીત–જ્ઞાયક’ છે; (તેને પોતાના જ્ઞાયકપણાની ખબર નથી.)
જ્ઞાયકસ્વભાવની અપ્રતીત તે સંસાર,
જ્ઞાયકસ્વભાવની પ્રતીત વડે સાધકદશા તે મોક્ષમાર્ગ, અને જ્ઞાયકસ્વભાવ પૂરો ખીલી જાય તે
કેવળજ્ઞાન ને મોક્ષ.
[૧૦૪] દરેક દ્રવ્ય ‘નિજ–ભવન’માં જ બિરાજે છે.
જગતમાં દરેક દ્રવ્ય પોતાની ક્રમબદ્ધપર્યાય સાથે તદ્રૂપ છે, પણ પર સાથે તદ્રૂપ નથી. પોતપોતાના ભાવનું
જે ‘ભવન’ છે તેમાં જ દરેક દ્રવ્ય બિરાજે છે. જીવના ગુણ–પર્યાયો તે જીવનો ભાવ છે ને જીવ ભાવવાન છે,
અજીવના ગુણ–પર્યાયો તે તેનો ભાવ છે ને અજીવ ભાવવાન છે. પોતપોતાના ભાવનું જે ભવન–એટલે કે
પરિણમન–તેમાં જ સૌ દ્રવ્ય બિરાજે છે. જીવના ભવનમાં અજીવ ગરતો નથી–પ્રવેશતો નથી, ને અજીવના
ભવનમાં જીવ ગરતો નથી. એ જ પ્રમાણે એક જીવના ભવનમાં બીજો જીવ ગરતો નથી તેમજ એક અજીવના
ભવનમાં બીજો અજીવ ગરતો નથી. જીવ કે અજીવ દરેક દ્રવ્ય પોતપોતાના નિજ–ભવનમાં (નિજ પરિણમનમાં)
બિરાજે છે, પોતાના નિજ–ભવનમાંથી બહાર નીકળીને બીજાના ભવનમાં કોઈ દ્રવ્ય જતું નથી.
સુદ્રષ્ટિ–તરંગિણીમાં છ મુનિઓનો દાખલો આપીને કહ્યું છે કે: જેમ એક ગુફામાં ઘણા કાળથી છ મુનિરાજ
રહે છે, પરંતુ કોઈ કોઈથી મોહિત નથી, ઉદાસીનતા સહિત એક ગુફામાં રહે છે, છએ મુનિવરો પોતપોતાના
સ્વરૂપસાધનમાં એવા લીન છે કે બીજા મુનિઓ શું કરે છે તેના ઉપર લક્ષ જતું નથી, એક બીજાથી નિરપેક્ષપણે સૌ
પોતપોતામાં એકાગ્રપણે બિરાજે છે. તેમ આ ચૌદ બહ્માંડરૂપી ગુફામાં જીવાદિ છએ દ્રવ્યો એક બીજાથી નિરપેક્ષપણે
પોતપોતાના સ્વરૂપમાં બિરાજી રહ્યા છે, કોઈ દ્રવ્ય અન્ય દ્રવ્યની અપેક્ષા રાખતું નથી, બધા દ્રવ્યો પોતપોતાના
ગુણ–પર્યાયોમાં જ રહેલા છે; જગતની ગુફામાં છએ દ્રવ્યો સ્વતંત્રપણે પોતપોતાના સ્વરૂપમાં પરિણમી રહ્યા છે.
તેમાં ભગવાન આત્મા જ્ઞાયકસ્વભાવવાળો છે, આત્મા સિવાયના પાંચે દ્રવ્યોમાં જ્ઞાયકપણું નથી.