: ૨૮ : ‘આત્મધર્મ’ ૨૪૮૧ : કારતક :
જગતનો કોઈ પદાર્થ વચ્ચે આવીને જીવની ક્રમબદ્ધપર્યાયને ફેરવી નાંખે એમ ત્રણકાળમાં બનતું નથી;
જીવ પોતાની ક્રમબદ્ધપર્યાયપણે ઊપજતો થકો જીવ જ છે; એ જ પ્રમાણે અજીવ પણ તેની ક્રમબદ્ધપર્યાયપણે
ઊપજતું થકું અજીવ જ છે. જે જીવ આવો નિર્ણય અને ભેદજ્ઞાન નથી કરતો તે જીવ અજ્ઞાનપણે ભ્રાંતિમાં ભ્રમણ
કરી રહ્યો છે.
[૯૯] જ્ઞાનના નિર્ણયમાં ક્રમબદ્ધનો નિર્ણય.
પ્રશ્ન:– ત્રણકાળની પર્યાય ક્રમબદ્ધ છે, છતાં કાલની વાત પણ કેમ જણાતી નથી?
ઉત્તર:– એનો જાણનાર–જ્ઞાયક કોણ છે તેનો તો પહેલા નિર્ણય કરો. જાણનારનો નિર્ણય કરતાં
ત્રણકાળની ક્રમબદ્ધપર્યાયનો પણ નિર્ણય થઈ જશે. વળી જુઓ, ગઈ કાલે શનિવાર હતો ને આવતી કાલે
સોમવાર જ આવશે, ત્યાર પછી મંગળવાર જ આવશે,–એ પ્રમાણે સાતે વારનું ક્રમબદ્ધપણું જાણી શકાય છે કે
નહીં? ‘ઘણા કાળ પછી ક્યારેક સોમવાર પછી શનિવાર આવી જશે તો? અથવા રવિવાર પછી બુધવાર આવી
જશે તો?–એમ કદી શંકા નથી પડતી, કેમ કે તે પ્રકારનો ક્રમબદ્ધપણાનો નિર્ણય થયો છે; તેમ આત્માના
કેવળજ્ઞાનસ્વભાવની પ્રતીત કરતાં બધા દ્રવ્યોની ક્રમબદ્ધપર્યાયનો નિર્ણય થઈ જાય છે. અહીં તો ‘ક્રમબદ્ધપર્યાય’
કહેતાં જ્ઞાયકનો નિર્ણય કરવાનું પ્રયોજન છે. જ્ઞાતા પોતાના સ્વભાવસન્મુખ થઈને પરિણમ્યો ત્યાં પોતે સ્વકાળે
ક્રમબદ્ધ પરિણમે છે, ને તેનું સ્વ–પરપ્રકાશક જ્ઞાન ખીલ્યું તે પરને પણ ક્રમબદ્ધ પરિણમતા જાણે છે, એટલે તેનો
તે કર્તા થતો નથી.
[૧૦૦] ‘નિમિત્ત ન આવે તો?’–એમ કહેનાર નિમિત્તને જાણતો નથી.
પ્રશ્ન:– જો વસ્તુની ક્રમબદ્ધપર્યાય એની મેળે નિમિત્ત વિના થઈ જતી હોય તો, આ પીંછી અહીં પડી છે
તેને હાથના નિમિત્ત વિના ઊંચી કરી દ્યો!
ઉત્તર:– અરે ભાઈ! પીંછીની અવસ્થા પીંછીમાં, ને હાથની અવસ્થા હાથમાં,–તેમાં તું શું કર? પીંછી તેના
ક્ષેત્રાંતરની ક્રમબદ્ધપર્યાયથી જ ઊંચી થાય છે, અને તે વખતે હાથ વગેરે નિમિત્ત પણ તેની ક્રમબદ્ધપર્યાયપણે
હોય જ છે, ન હોય એમ બનતું નથી. આ રીતે નિમિત્તનું અસ્તિત્વ હોવા છતાં તેને જે નથી માનતો, અને
‘નિમિત્ત ન આવે તો...’ એમ તર્ક કરે છે તે ક્રમબદ્ધપર્યાયને કે ઉપાદાનનિમિત્તને સમજ્યો જ નથી. ‘છે’ પછી
‘ન હોય તો...’ એ પ્રશ્ન જ ક્યાંથી આવ્યો?
[૧૦૧] ‘નિમિત્ત વિના ન થાય’–એનો આશય શું?
ઉપાદાન–નિમિત્તની સ્પષ્ટતા બહાર આવતાં હવે કેટલાક લોકો એવી ભાષા વાપરે છે કે– ‘નિમિત્ત ભલે
કાંઈ કરતું નથી, પણ નિમિત્ત વિના તો થતું નથી ને!’ પણ ઊંડાણમાં તો તેમનેય નિમિત્તાધીન દ્રષ્ટિ જ પડી છે.
નિમિત્ત હોય છે તેને પ્રસિદ્ધિ કરવા માટે ‘નિમિત્ત વિના ન થાય’–એમ પણ શાસ્ત્રમાં કહેવામાં આવે છે; પરંતુ–
‘કાર્ય થવાનું હોય, ને નિમિત્ત ન આવે તો ન થાય’ એવો તેનો અર્થ નથી. દેવસેનાચાર્ય નયચક્ર પૃ. ૫૨–૫૩માં
કહે છે કે “જો કે મોક્ષરૂપી કાર્યમાં ભૂતાર્થથી જાણેલો આત્મા વગેરે ઉપાદાન કારણ છે, તો પણ તે સહકારી
કારણના વિના સિદ્ધ નથી થતું; તેથી સહકારી કારણની પ્રસિદ્ધિ અર્થે નિશ્ચય અને વ્યવહારનો અવિનાભાવ
સંબંધ બતાવે છે.” આમાં તો, ક્રમબદ્ધપર્યાયમાં ઉપાદાનની યોગ્યતા વખતે તે તે પ્રકારનું નિમિત્ત હોય જ છે–
એમ જ્ઞાન કરાવ્યું છે; કોઈ અજ્ઞાની, નિમિત્તને સર્વથા માનતો ન હોય તો, ‘નિમિત્ત વિના ન થાય’ એમ કહીને
નિમિત્તની પ્રસિદ્ધિ કરાવી છે એટલે કે તેનું જ્ઞાન કરાવ્યું છે. પરંતુ તેથી નિમિત્ત આવ્યું માટે કાર્ય થયું ને નિમિત્ત
ન હોત તો તે પર્યાય ન થાત’–એવો તેનો સિદ્ધાંત નથી. ‘નિમિત્ત વિના ન થાય’ તેનો આશય એટલો જ છે કે
જ્યાં જ્યાં કાર્ય થાય ત્યાં તે હોય છે, ન હોય એમ બનતું નથી. શાસ્ત્રોમાં તો નિમિત્તના ને વ્યવહારના અનેક
લખાણો ભર્યા છે, પણ સ્વ–પરપ્રકાશક જ્ઞાતા જાગ્યા વિના તેના આશય ઉકેલશે કોણ?
[૧૦૨] શાસ્ત્રોના ઉપદેશ સાથે ક્રમબદ્ધપર્યાયની સંધિ.
કુંદકુંદાચાર્યદેવની આજ્ઞાથી જયસેનાચાર્યદેવે બે દિવસમાં જ એક પ્રતિષ્ઠાપાઠની રચના કરી છે, તેમાં
પ્રતિષ્ઠા સંબંધી ક્રિયાઓનું શરૂઆતથી માંડીને ઠેઠ સુધીનું વર્ણન કર્યું છે. પ્રતિમાજી માટે આવો પાષાણ લાવવો,
આવી વિધિથી લાવવો, આવા કારીગરો પાસે પ્રતિમા ઘડાવવી; તેમજ અમુક વિધિ માટે માટી લેવા જાય ત્યાં