જ્ઞાયકભાવપણે જે પરિણમ્યો તે જ્ઞાયક થયો એટલે અકર્તા થયો, ને તે જ ક્રમબદ્ધપર્યાયનો જ્ઞાતા થયો.
પહેલાની અપેક્ષાએ, તે નવી ઊપજી કહેવાય છે, પણ તે પર્યાયને નિરપેક્ષપણે જુઓ તો દરેક સમયની પર્યાય તે
તે સમયનું સત્ છે, તેની ઉત્પત્તિ કે વિનાશ તે તો પહેલા અને પછીના સમયની અપેક્ષાએ છે.
હોય ત્યાં એ વાત ન આવે. એકેક સમયની પર્યાય પણ પોતે પોતાથી સત્ છે, ‘દ્રવ્યથી નહિ આલિંગિત એવો
શુદ્ધપર્યાય છે,’ પર્યાય દ્રવ્યથી આલિંગિત નથી એટલે કે નિરપેક્ષ છે. (જુઓ, પ્રવચનસાર ગા. ૧૭૨ ટીકા)
અહીં એ વાત સિદ્ધ કરવી છે કે પોતાની નિરપેક્ષ ક્રમબદ્ધ પર્યાયપણે ઊપજતો જીવ તેમાં તદ્રૂપ છે. દ્રવ્ય પોતાની
પર્યાય સાથે તદ્રૂપ–એકમેક છે, પણ પરની પર્યાય સાથે તદ્રૂપ નથી, તેથી તેને પર સાથે કર્તાકર્મપણું નથી; એ રીતે
જ્ઞાયક આત્મા અકર્તા છે. આ કર્તાકર્મ અધિકાર નથી પણ સર્વવિશુદ્ધજ્ઞાન–અધિકાર છે, એટલે અહીં જ્ઞાયકભાવ
પરનો અકર્તા છે–એવું અકર્તાપણું સિદ્ધ કરવું છે.
અનન્યપણુ નથી માટે તેને અજીવ સાથે કાર્યકારણપણું નથી. દરેક દ્રવ્યને પોતે જે પરિણામપણે ઊપજે છે તેની
સાથે જ અનન્યપણું છે, બીજાના પરિણામ સાથે તેને અનન્યપણું નથી તેથી તે અકર્તા છે. આત્મા પણ પોતાના
જ્ઞાયકભાવપણે ઊપજતો થકો તેની સાથે તન્મય છે, તે પોતાના જ્ઞાનપરિણામ સાથે એકમેક છે, પણ પર સાથે
એકમેક નથી, માટે તે પરનો અકર્તા છે. જ્ઞાયકપણે ઊપજતા જીવને કર્મ સાથે એકપણું નથી, માટે તે કર્મનો કર્તા
નથી; જ્ઞાયકદ્રષ્ટિમાં તે નવા કર્મબંધનને નિમિત્ત પણ થતો નથી માટે તે અકર્તા જ છે.
ઉત્તર:– જ્ઞાયકસ્વરૂપ આત્મા ઉપર જેની દ્રષ્ટિ નથી ને કર્મ ઉપર દ્રષ્ટિ છે, એવો મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ જ કર્મનો
જ્ઞાયકભાવરૂપે નથી પરિણમવું પણ કર્મની સાથે કર્તા–કર્મપણાનો વ્યવહાર રાખવો છે, તે તો મિથ્યાદ્રષ્ટિ જ છે.
મિથ્યાત્વાદિ જડકર્મના કર્તાપણાનો વ્યવહાર અજ્ઞાનીને જ લાગુ પડે છે, જ્ઞાનીને નહિ.