વ્યવહાર છે. જ્ઞાનીને આવા નિશ્ચય–વ્યવહાર એક સાથે વર્તે છે. પરંતુ–મિથ્યાત્વાદિ કર્મપ્રકૃતિના બંધનમાં નિમિત્ત
થાય કે તેના વ્યવહાર કર્તા થાય–એવો વ્યવહાર જ્ઞાનીને હોતો જ નથી. તેને જ્ઞાયકદ્રષ્ટિના પરિણમનમાં કર્મ
સાથેનો નિમિત્ત–નૈમિત્તિક સંબંધ તૂટી ગયો છે. હવેની ગાથાઓમાં આચાર્યદેવ આ વાત વિસ્તારથી સમજાવશે.
જગતના બીજા જીવ–અજીવ દ્રવ્યો પણ સૌ પોતપોતાના કાર્યકાળે–ક્રમબદ્ધપર્યાયે–ઊપજે છે, પણ તે કોઈની સાથે
આ જીવને એકતા નથી.
સાથે એકતા નથી. શરીર ચાલે, ભાષા બોલાય ઈત્યાદિ પર્યાયપણે અજીવ ઊપજે છે, તે અજીવની ક્રમબદ્ધપર્યાય
છે, જીવને લીધે તે પર્યાય થતી નથી.
નિમિત્ત–નૈમિત્તિક સંબંધ ભલે હો, પણ અહીં જ્ઞાયકદ્રષ્ટિમાં તેની વાત નથી. ક્રમબદ્ધપર્યાય માનતાં નિમિત્ત
હોવાનો સર્વથા નિષેધ પણ નથી થતો, તેમજ નિમિત્તને લીધે કાંઈ થાય–એ વાત પણ રહેતી નથી. નિમિત્ત
પદાર્થ તેના ક્રમબદ્ધસ્વકાળે તેનામાં ઊપજે છે, ને નૈમિત્તિકપદાર્થ પણ પોતાના સ્વકાળે પોતામાં ઊપજે છે, આમ
બન્નેનું ભિન્નભિન્ન પોતપોતામાં પરિણમન થઈ જ રહ્યું છે. “ઉપાદાનમાં પર્યાય થવાની યોગ્યતા તો છે, પણ
જો નિમિત્ત આવે તો થાય ને ન આવે તો ન થાય”–એ માન્યતા મિથ્યાદ્રષ્ટિની છે. પર્યાય થવાની યોગ્યતા હોય
ને ન થાય એમ બને જ નહિ. તેમજ અહીં ક્રમબદ્ધપર્યાય થવાનો કાળ હોય ને તે વખતે તેને યોગ્ય નિમિત્ત ન
હોય–એમ પણ બને જ નહિ. જો કે નિમિત્ત તે પરદ્રવ્ય છે, તે કાંઈ ઉપાદાનને આધીન નથી, પરંતુ તે પરદ્રવ્ય
તેના પોતાને માટે તો ઉપાદાન છે, ને તેનું પણ ક્રમબદ્ધ પરિણમન થઈ જ રહ્યુ છે. અહીં આત્માને પોતાના
જ્ઞાયકસ્વભાવસન્મુખના ક્રમબદ્ધપરિણમનથી છટ્ઠા–સાતમા ગુણસ્થાનની ભાવલિંગી મુનિદશા પ્રગટે, ત્યાં
નિમિત્તમાં દ્રવ્યલિંગ તરીકે શરીરની દિગંબરદશા જ હોય–એવો તેનો ક્રમ છે. કોઈ મુનિરાજ ધ્યાનમાં બેઠા હોય
ને કોઈ અજ્ઞાની આવીને તેમના શરીર ઉપર વસ્ત્ર નાંખી જાય તો તે કાંઈ પરિગ્રહ નથી, તે તો ઉપસર્ગ છે.
સમ્યગ્દર્શન થયું ત્યાં કુદેવાદિને માને એવું ક્રમબદ્ધપર્યાયમાં હોય નહિ, તેમજ મુનિદશા થાય ત્યાં વસ્ત્ર–પાત્ર રાખે
એવું ક્રમબદ્ધપર્યાયમાં હોય નહિ, એ પ્રમાણે બધી ભૂમિકાને યોગ્ય સમજી લેવું.
ધર્માસ્તિકાયવત્ નિમિત્તમાત્ર છે. જેમ પોતાની યોગ્યતાથી સ્વયં ગતિ કરનારા પદાર્થોને ધર્માસ્તિકાય તો પડ્યું
પાથર્યું નિમિત્ત છે, તે કાંઈ કોઈને ગતિ કરાવતું નથી; તેમ દરેક વસ્તુમાં પોતાની ક્રમબદ્ધપર્યાયની યોગ્યતાથી જ
કાર્ય થાય છે, તેમાં જગતની બીજી ચીજ તો ફક્ત ધર્માસ્તિકાયવત્ છે. જુઓ, આ ઈષ્ટ–ઉપદેશ. આવો
સ્વાધીનતાનો ઉપદેશ તે જ ઈષ્ટ છે, હિતકારી છે, યથાર્થ છે. આનાથી વિપરીત માન્યતાનો ઉપદેશ હોય તો તે
ઈષ્ટ–ઉપદેશ નથી પણ અનીષ્ટ છે. જૈનદર્શનનો ઉપદેશ કહો....આત્માના હિતનો ઉપદેશ કહો....ઈષ્ટ ઉપદેશ
કહો....વાજબી ઉપદેશ કહો....સત્યનો ઉપદેશ કહો....અનેકાન્તનો ઉપદેશ કહો કે સર્વજ્ઞ ભગવાનનો ઉપદેશ
કહો....તે આ છે કે: જીવ ને અજીવ દરેક વસ્તુમાં