: માગસર–પોષ : ૨૪૮૧ : આત્મધર્મ : ૭૭ :
તેની સાથે પૂર્ણ આનંદ, વીર્ય વગેરે... ક્રમબદ્ધ પરિણમી રહ્યા છે. જ્ઞાન અને જ્ઞેય બંને વ્યવસ્થિત–ક્રમબદ્ધ
પરિણમી રહ્યા છે છતાં કોઈ કોઈને ફેરવતું નથી, કોઈને કારણે કોઈ નથી.
જ્ઞેયોમાં, પહેલાં સમયે જે વર્તમાનરૂપ છે તે બીજા સમયે ભૂતરૂપ થઈ જાય છે, ને ભવિષ્ય તે વર્તમાનરૂપ
થતું જાય છે, એ રીતે જ્ઞાનની પર્યાયો પણ પલટે છે, પરંતુ જ્ઞાન તો ભૂત–ભવિષ્ય ને વર્તમાન ત્રણેને એક સાથે
જાણે છે, તે કાંઈ ક્રમથી નથી જાણતું. અહીં પૂરો જ્ઞાયકભાવ, ને સામે બધા જ્ઞેયો–એમ જ્ઞાન અને જ્ઞેયની
પરિણમનધારા ચાલી જાય છે, તેમાં વચ્ચે ભગવાનને રાગાદિ આવતા નથી. અહીં કેવળી ભગવાનનો દાખલો
આપીને એમ સમજાવવું છે કે, જેમ ભગવાન એકલા જ્ઞાયકભાવપણે જ પરિણમે છે તેમ સાધકજ્ઞાની પણ
પોતાના જ્ઞાયક સ્વભાવના અવલંબને જ્ઞાયકભાવપણે જ પરિણમે છે; તેનું જ્ઞાન, રાગને જ્ઞેયપણે જાણતું પ્રવર્તે
છે પણ રાગને અવલંબીને પ્રવર્તતું નથી. ‘ભગવાનનું કેવળજ્ઞાન લોકાલોકને અવલંબીને પ્રવર્તે છે’ એમ
કહેવાય, પણ તે તો જ્ઞાનના પરિપૂર્ણ સામર્થ્યની વિશાળતા બતાવવા માટે કહ્યું છે, કેવળજ્ઞાનમાં કાંઈ પરનું
અવલંબન નથી. તેમ સાધકના જ્ઞાનમાં પોતાના જ્ઞાયકસ્વભાવ સિવાય બીજા કોઈનું અવલંબન નથી.
કેવળીભગવાનને તો રાગાદિરૂપ વ્યવહાર રહ્યો જ નથી, સાધકને ભૂમિકા અનુસાર અલ્પરાગાદિ છે તે
વ્યવહારજ્ઞેયપણે છે; તેથી કહ્યું કે ‘વ્યવહાર જાણેલો તે કાળે પ્રયોજનવાન છે’ પણ સાધકને તે વ્યવહારનું
અવલંબન નથી, અવલંબન તો અંતરના પરમાર્થભૂત જ્ઞાયકસ્વભાવનું જ છે. સ્વ–પરપ્રકાશક જ્ઞાનસામર્થ્યમાં તે
તે કાળનો વ્યવહાર અને નિમિત્તો જ્ઞેયપણે છે.
[૪૩] ‘જીવ’ કેવો? અને જીવની પ્રભુતા શેમાં?
અહીં સ્વભાવ સાથે અભેદ થઈને જે પરિણામ ઊપજ્યા તેને જ જીવ કહ્યો છે, રાગાદિમાં અભેદ થઈને
ખરેખર જ્ઞાની જીવ ઊપજતો નથી. જ્ઞાયકભાવના અવલંબને જે નિર્મળ પરિણામ ઊપજ્યા તે જીવ સાથે અભેદ
છે તેથી તે જીવ છે, તેમાં રાગનું કે અજીવનું અવલંબન નથી તેથી તે અજીવ નથી.
જુઓ, આ જીવની પ્રભુતા! પ્રભો! તારી પ્રભુતામાં તું છો, –રાગમાં કે અજીવમાં તું નથી. તારી પ્રભુતા
તારા જ્ઞાયકસ્વભાવના અવલંબનમાં છે, અજીવના અવલંબનમાં તારી પ્રભુતા નથી; તારા જ્ઞાયકભાવના
પરિણમનમાં તારી પ્રભુતા છે, રાગના પરિણમનમાં તારી પ્રભુતા નથી. કોઈ ભગવાન જગતના નિયામક છે–એ
વાત તો જૂઠી છે, પણ તારો જ્ઞાનસ્વભાવ સ્વ–પરનો નિશ્ચાયક છે––નિશ્ચય કરનાર છે, ––જાણનાર છે. જ્ઞેયની
ક્રમબદ્ધ અવસ્થાને કારણે અહીં તેનું જ્ઞાન થાય છે––એમ નથી, તેમજ જ્ઞાનને કારણે જ્ઞેયોનું ક્રમબદ્ધ તેવું
પરિણમન થાય છે–એમ પણ નથી.
[૪૪] ‘પર્યાયે પર્યાયે જ્ઞાયકપણાનું જ કામ. ’
જુઓ, પાલેજ ગામનું સ્ટેશન બજારથી તદ્ન નજીકમાં છે, ઘરે બેઠા બેઠા ગાડીનો પાવો સંભળાય ને બે
મિનિટમાં સ્ટેશન પહોંચી જવાય–એટલું નજીક છે. કોઈવાર ગાડીમાં જવું હોય ને જમવા બેઠા હોય ત્યાં ગાડીનો
અવાજ સંભળાય; પહેલાંં ધીમે ધીમે જમતા હોય, ને ગાડી આવવાની ખબર પડતાં જ ઉતાવળથી જમવાની
ઈચ્છા થાય, ને કોળિયા પણ જલદીથી ઉપડવા માંડે, છતાં બધું ક્રમબદ્ધ પોતપોતાના કારણે જ છે.
ગાડી આવી માટે જ્ઞાન થયું––એમ નથી, તેમજ
જ્ઞાનને કારણે ગાડી આવી નથી.
ગાડી આવવાનું જ્ઞાન થયું માટે તે જ્ઞાનને
લીધે જલદી ખાવાની ઈચ્છા થઈ––એમ નથી;
જ્ઞાનને લીધે કે ઈચ્છાને લીધે ખાવાની ક્રિયામાં
ઝડપ આવી––એમ પણ નથી.
––દરેક દ્રવ્ય સ્વતંત્રપણે પોતપોતાની ક્રમબદ્ધ લાયકાત પ્રમાણે પરિણમે છે, એમ સમજે તો જ્ઞાયકપણું
થયા વિના રહે નહિ.
એ જ પ્રમાણે, કોઈ માણસ ફરવા જાય ને ધીમે ધીમે ચાલતો હોય, પણ જ્યાં વરસાદ આવે ત્યાં એકદમ
ઝડપથી પગ ઉપડવા માંડે, ––તેમાં પણ ઉપરના દ્રષ્ટાંતની જેમ જીવ–અજીવના પરિણમનની સ્વતંત્રતા સમજી
લેવી, ને એ પ્રમાણે સર્વત્ર સમજી લેવું. લોકોમાં કહેવત છે કે ‘દાણે દાણે ખાનારનું નામ’ તેમ અહીં ‘પર્યાયે
પર્યાયે સ્વકાળનું નામ’ છે, અને આત્મામાં ‘પર્યાયે પર્યાયે જ્ઞાયક–