: ૭૮ : આત્મધર્મ : માગસર–પોષ : ૨૪૮૧ :
પણાનું જ કામ’ થઈ રહ્યું છે. પણ મૂઢ જીવ ઊંધી દ્રષ્ટિથી પરનું કર્તાપણું માને છે.
[૪પ] મૂઢ જીવ જેમ આવે તેમ બકે છે.
શરીરની વાત આવે ત્યાં અજ્ઞાની કહે છે કે ‘જીવ વિના કાંઈ શરીરની ક્રિયા થાય? જીવ હોય તો શરીરની
ક્રિયા થાય. ’ એનો અર્થ એ થયો કે જીવ હોય તો અજીવનાં પરિણામ થાય, એટલે અજીવમાં તો જાણે કાંઈ
શક્તિ જ ન હોય! ––એમ તે મૂઢ માને છે.
વળી જ્યાં કર્મની વાત આવે ત્યાં તે અજ્ઞાની એમ કહે છે કે ‘ભાઈ! કર્મનું જોર છે, કર્મ જીવને વિકાર
કરાવે છે ને કર્મ જ જીવને રખડાવે છે! ’ –––અરે ભાઈ! અજીવમાં કાંઈ બળ ન હતું ને વળી ક્યાંથી આવી
ગયું? કર્મ જીવને પરાણે પરિણમાવે, ––એટલે જીવમાં સ્વાધીન પરિણમવાની તો જાણે કાંઈ શક્તિ જ ન હોય––
એમ તે મૂઢ માને છે. જીવ–અજીવની સ્વતંત્રતાના ભાન વગર અજ્ઞાનીઓ ઘડીકમાં આમ ને ઘડીકમાં તેમ, જેમ
આવે તેમ બકે છે.
[૪૬] અજ્ઞાનીની ઘણી ઊંધી વાત; જ્ઞાનીની અપૂર્વ દ્રષ્ટિ.
વળી, થર્મોમીટરનું દ્રષ્ટાંત આપીને કોઈ એમ કહે છે કે, જેટલો તાવ હોય તેટલો થર્મોમીટરમાં આવે તેમ
જેટલો ઉદય હોય તે પ્રમાણે જ વિકાર થાય. ––તો એ વાત જૂઠી છે. ભાઈ, તારી દ્રષ્ટિ ઊંધી છે ને તારું દ્રષ્ટાંત
પણ ઊંધુંં છે. કોઈ વાર ૧૦પ ડીગ્રી તાવ હોય છતાં થર્મોમીટરમાં તેટલો નથી પણ આવતો. તેમ ઉદયપ્રમાણે જ
જીવને વિકાર થાય––એમ કદી બનતું જ નથી.
‘ઉદય પ્રમાણે જ વિકાર થાય’ એ વાત તો ઘણી જ સ્થૂળ ઊંધી છે. પરંતુ, જીવ પોતે વિકાર કરીને ઉદયને
નિમિત્ત બનાવે–એ વાત પણ અહીં નથી. જે અજ્ઞાની જીવ વિકારનો કર્તા થાય છે તેને જ કર્મની સાથે સંબંધ છે,
પણ જ્ઞાની તો જ્ઞાયકભાવે જ પરિણમે છે, જ્ઞાયકભાવમાં કર્મ સાથે સંબંધ જ નથી. –આવી જ્ઞાયકસ્વભાવની
દ્રષ્ટિ કરીને સ્વસન્મુખ જ્ઞાતાપણે પરિણમવું તે જ અપૂર્વ ધર્મ છે, ને તે જીવ ખરેખર અકર્તા છે. અકર્તાપણારૂપ
પોતાનો જે જ્ઞાયકભાવ છે તેનો તે કર્તા છે, પણ રાગનો કે કર્મનો કર્તા નથી.
[૪૭] ‘મરખ...’
જુઓ શાસ્ત્રમાં એમ આવે છે કે– ‘कत्थवि बलिओ जीवो, कत्थवि कम्माइ हुंति बलियाइ’ અર્થાત્
ક્યારેક જીવ બળવાન થાય છે ને ક્યારેક કર્મ બળવાન થઈ જાય છે’ ––પણ અજ્ઞાનીઓ તેનો આશય સમજતા
નથી, ને ઊંધુંં માને છે. જીવે પુરુષાર્થ ન કર્યો ત્યારે નિમિત્તથી કર્મને બળવાન કહ્યું. પરંતુ કર્મનો ઉદય જ જીવને
બળજોરથી રાગ–દ્વેષરૂપે પરિણમાવે છે––એમ જે માને છે તેને તો પં. બનારસીદાસજી નાટક–સમયસારમાં
‘મૂરખ’ કહે છે.
‘कोऊ मूरख यों कहै, राग दोष परिनाम।
पुग्गलकी जोरावरी, वरतै आतमराम।। ६२।।’
[૪૮] ઊંધી માન્યતાનું જોર...! ! (–તેના ચાર દાખલા)
(૧) ઊંધી દ્રષ્ટિ જીવને સવળું સમજવા દેતી નથી જુઓ, ‘ઉદય પ્રમાણે વિકાર થાય છે’ એમ માનનારને
પણ ઉદય પ્રમાણે તો વિકાર થતો જ નથી; તેને શાસ્ત્ર ભણતર વગેરેમાં (ભલે ઊંધી દ્રષ્ટિપૂર્વક પણ) મંદ
રાગનો પ્રયત્ન તો વર્તે છે, જ્ઞાનમાં પણ એ પ્રમાણે જ આવે છે, કર્મના ઉદય પ્રમાણે વિકાર થાય છે––એમ કાંઈ
તેના જ્ઞાનમાં જણાતું નથી, છતાં તેની ઊંધી દ્રષ્ટિનું જોર તેને એમ મનાવે છે કે ઉદય પ્રમાણે વિકાર થાય. એની
ઊંધી માન્યતામાં મિથ્યાત્વનું એટલું જોર પડ્યું છે કે અનંતો ઉદય આવે તો મારે તેવું થવું પડશે––એવો તેનો
અભિપ્રાય વર્તે છે, એટલે એમાં નિગોદદશાની જ આરાધનાનું જોર પડ્યું છે.
(૨) એ પ્રમાણે ઊંધી દ્રષ્ટિનો બીજો દાખલો: સ્થાનકવાસીના તેરાપંથી લોકો અસંયમી પ્રત્યેના દયા–
દાનના ભાવને પણ પાપ મનાવે છે. કોઈ જીવને બચાવવાનો ભાવ કે દાનાદિનો ભાવ થાય ત્યારે તેને પોતાને
કોમળ પરિણામરૂપ શુભ ભાવ છે, તે વખતે તેના જ્ઞાનમાં પણ એવો જ ખ્યાલ આવે છે કે આ કંઈક
શુભપરિણામ છે, તે વખતે કાંઈ જ્ઞાનમાં ‘આ પાપ પરિણામ છે’ એવો ખ્યાલ નથી આવતો; પણ ઊંધી શ્રદ્ધાનું
જોર એવું છે કે પોતાને શુભ હોવા છતાં તેને પાપ મનાવે છે. દયા–દાનને પાપ માનનાર તેરાપંથીને પોતાને પણ
દયા–દાન વખતે કાંઈ પાપના ભાવ નથી, છતાં ઊંધી દ્રષ્ટિના જોરને લીધે તે તેને પાપ માને છે.
(૩) એ જ રીતે ત્રીજો દાખલો: જિનપ્રતિમાના દર્શન–પૂજન–ભક્તિ વગેરેમાં શુભભાવ છે, છતાં સ્થાનકવાસી