: માગસર–પોષ : ૨૪૮૧ : આત્મધર્મ : ૭૯ :
તેને પાપ મનાવે છે; જિનપ્રતિમાના દર્શન વગેરેમાં તેને પોતાને શુભભાવ થતા હોવા છતાં, અને જ્ઞાનમાં પણ તે
વખતે ‘આ શુભ છે’ એમ આવવા છતાં, ઊંધી માન્યતાનું જોર તે શુભને પણ પાપ મનાવે છે.
(૪) વળી એક ચોથો દાખલો લઈએ: દયા, પૂજા કે વ્રત વગેરેનો ભાવ તે શુભરાગ છે, તે કાંઈ ધર્મ નથી;
છતાં મિથ્યાદ્રષ્ટિ તેને ધર્મ માને છે. તે શુભરાગ વખતે અજ્ઞાનીને પણ જ્ઞાનમાં તો એમ આવ્યું છે કે ‘આ રાગ
થયો’ , પણ કાંઈ ધર્મ થયો–એમ જ્ઞાનમાં નથી આવ્યું, એટલે કે રાગ વખતે તે રાગનું જ જ્ઞાન થયું છે, છતાં
ઊંધી દ્રષ્ટિને લીધે રાગને તે ધર્મ માને છે. રાગથી ધર્મ માનનારને પોતાને પણ કાંઈ રાગથી ધર્મ થઈ જતો નથી,
છતાં ઊંધી માન્યતાનું જોર તેને એ પ્રમાણે મનાવે છે.
–તે ઊંધી માન્યતા કેમ ટળે? –એ વાત આચાર્યદેવ સમજાવે છે.
[૪૯] જ્ઞાયક સન્મુખ થા! –એ જ જૈનમાર્ગ છે.
હે ભાઈ! એકવાર તું સ્વસન્મુખ થા, ને જ્ઞાયકસ્વભાવને પ્રતીતમાં લઈને શ્રદ્ધા–જ્ઞાનને સાચા બનાવ, –
તો તને બધું સવળું ભાસશે, ને તારી ઊંધી માન્યતા ટળી જશે. ઉપયોગને અંતરમાં વાળીને ‘હું જ્ઞાયક છું’ એવું
જ્યાં સુધી વેદન ન થાય ત્યાં સુધી સમ્યગ્દર્શન થાય નહિ ને ઊંધી માન્યતા ટળે નહિ. બસ! જ્ઞાનને અંતરમાં
વાળીને આત્મામાં એકાગ્ર કર્યું તેમાં આખો માર્ગ સમાઈ ગયો, આખું જૈનશાસન તેમાં આવી ગયું.
[૩]
પ્રવચન ત્રીજાું
[વીર સં. ૨૪૮૦ આસો સુદ નોમ]
[પ૦] સમ્યગ્દ્રષ્ટિ–જ્ઞાતા શું કરે છે?
‘સર્વવિશુદ્ધજ્ઞાન’ કહો, કે અભેદપણે જ્ઞાનાત્મક શુદ્ધ દ્રવ્ય કહો તેનો આ અધિકાર છે. શુદ્ધ જ્ઞાયકદ્રવ્યની
દ્રષ્ટિથી સમ્યગ્જ્ઞાનીને જ્ઞાનમાં શું શું થાય છે તેનું આ વર્ણન છે. સમ્યગ્દર્શન અર્થાત્ શુદ્ધ આત્માનું જ્ઞાન થતાં
જીવ શું કરે છે?––અથવા તો સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જ્ઞાનીનું શું કાર્ય છે? તે અહીં સમજાવે છે.
તત્ત્વાર્થશ્રદ્ધાન તે સમ્યગ્દર્શન છે; સાત તત્ત્વોમાં જીવતત્ત્વ જ્ઞાયકસ્વરૂપ છે. હું જ્ઞાયકસ્વરૂપ જીવ છું–એમ
જાણતો સમકીતિ પર્યાયે–પર્યાયે જ્ઞાતાભાવે જ ઊપજે છે એટલે જ્ઞાતાપણાનું જ કાર્ય કરે છે. જ્ઞાતા પોતે ક્ષણેક્ષણે
પોતાને જાણતો થકો ઊપજે છે. જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિથી ઉપજતો જ્ઞાયક જ્ઞાતાદ્રષ્ટાપણાનું જ કાર્ય કરે છે, તે ક્ષણે
વર્તતા રાગનો તે જ્ઞાયક છે પણ તેનો કર્તા નથી. જ્ઞાતા તે કાળે વર્તતા રાગાદિને વ્યવહારને જાણે છે, –તે રાગને
કારણે નહિ પણ તે વખતના પોતાના જ્ઞાનને કારણે તે રાગને પણ જાણે છે. આ રીતે જ્ઞાની જીવ પોતાના
ક્રમબદ્ધ જ્ઞાનપરિણામે ઊપજે છે.
[પ૧] નિમિત્તનું અસ્તિત્વ કાર્યની પરાધીનતા નથી સૂચવતું.
અજીવ પણ પોતાની ક્રમબદ્ધપર્યાયપણે સ્વયં ઊપજે છે, કોઈ બીજો તેનો ઉપજાવનાર નથી. જુઓ, ઘડો
થાય છે, ત્યાં માટીના પરમાણુઓ સ્વયં તે પર્યાયપણે ઊપજે છે, કુંભાર તેને ઉપજાવતો નથી. કુંભારે ઘડો
ઉપજાવ્યો–એમ કહેવું તે તો ફક્ત નિમિત્તના સંયોગનું કથન છે. ‘નિમિત્ત’