અસ્તિત્વ હોય તે કાંઈ કાર્યની પરાધીનતા નથી બતાવતું, પણ જ્ઞાનનું સ્વપરપ્રકાશક સામર્થ્ય જાહેર કરે છે.
માટીનાં વાસણ જંગલમાં હાથે બનાવી લેતાં ને તેમાં રાંધતાં. ‘રામે વાસણ બનાવ્યા’ એમ બોલાય, પણ ખરેખર
તો માટીના પરમાણુઓ સ્વયં તે વાસણની અવસ્થારૂપે ઊપજ્યા છે. રામચંદ્રજી તો આત્મજ્ઞાની હતા, અને તે
વખતે પણ તેઓ પોતાના જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિથી જ્ઞાતાભાવપણે જ ઊપજતા હતા; માટીની પર્યાયને હું
ઉપજાવું છું એમ તેઓ માનતા ન હતા; સ્વ–પરપ્રકાશક જ્ઞાનપણે ક્રમબદ્ધ ઊપજતા થકા તે વખતના વિકલ્પને
અને વાસણ થવાની ક્રિયાને જાણતા હતા. જાણનારપણે જ ઊપજતા હતા, પણ રાગના કે જડની ક્રિયાના
કર્તાપણે ઊપજતા ન હતા. જુઓ આ ધર્મીનું કાર્ય! આવી ધર્મીની દશા છે, અનાથી વિપરીત માને તો તે
અજ્ઞાની છે, તેને ધર્મના સ્વરૂપની ખબર નથી.
સીતા વનમાં હતા, હાથે બનાવેલા વાસણમાં આહાર રાંધ્યો હતો ને કોઈ મુનિરાજ પધારે તો આહારદાન દઈએ–
એવી ભાવના કરતા હતા; ત્યાં જ કુદરતે તે મુનિવરો પધાર્યા, તેમને વિધિપૂર્વક પડગાહન કરીને નવધા
ભક્તિપૂર્વક આહારદાન કર્યું. એ રીતે મુનિઓના અભિગ્રહનો કુદરતી મેળ થઈ ગયો. આવો મેળ કુદરતી થઈ
જાય છે. પણ જ્ઞાની જાણે છે કે હું તો જ્ઞાયક છું; આ આહાર દેવા–લેવાની ક્રિયા થઈ તે મારું કાર્ય નથી, મુનિવરો
પ્રત્યે ભક્તિનો શુભભાવ થયો તે પણ ખરેખર જ્ઞાતાનું કાર્ય નથી. રામચંદ્રજી જ્ઞાની હતા, તેઓ આમ જાણતા
હતા. આહારદાનની બાહ્યક્રિયાના કે તે તરફના વિકલ્પના, પરમાર્થે જ્ઞાની કર્તા નથી; તે વખતે અંતરમાં
જ્ઞાયકસ્વભાવના અવલંબને ક્ષણે ક્ષણે જ્ઞાન–શ્રદ્ધા–આનંદ વગેરેની પર્યાયનું પોતે પોતાને દાન આપે છે, આ
દાનમાં પોતે જ દેનાર છે ને પોતે જ લેનાર છે, નિર્મળપર્યાયપણે ઊપજ્યો તેનો કર્તા પણ પોતે, ને સંપ્રદાન પણ
પોતે. જ્ઞાન–આનંદની હારમાળા સિવાય રાગાદિનો કે પરની પર્યાયનો આત્મા જ્ઞાતા છે પણ કર્તા નથી; પોતાની
નિર્મળજ્ઞાન–આનંદદશાનો જ જ્ઞાની કર્તા છે.
આંગણે આજે કલ્પવૃક્ષ ફળ્યાં, અમારે જંગલમાં મંગળ થયા! ” ––છતાં તે વખતે જ્ઞાની તે ભાષાના કે રાગના
કર્તાપણે પરિણમતા નથી પણ જ્ઞાયકપણાની જ ક્રમબદ્ધપર્યાયના કર્તાપણે પરિણમે છે. અજ્ઞાનીઓને આ વાત
બેસવી કઠણ પડે છે.
વનવાસની અવસ્થા થઈ એમ નથી, તેમજ અવસ્થાનો ક્રમ પલટી ગયો એમ પણ નથી. રામચંદ્રજી જાણતા હતા
કે હું તો જ્ઞાન છું, આ વખતે આવું જ ક્ષેત્ર મારા જ્ઞાનના જ્ઞેયપણે હોય, ––એવી જ સ્વ–પરપ્રકાશકશક્તિપણે
મારી જ્ઞાનપર્યાય ઉપજી છે. રાજભવનમાં હોઉં કે વનમાં હોઉં, પણ હું તો સ્વ–પરપ્રકાશકજ્ઞાયકપણે જ ઊપજું છું.
રાજમહેલ પણ જ્ઞેય છે ને આ વન પણ મારા જ્ઞાનનું જ્ઞેય છે, આ વખતે આ વનને જાણે એવી જ મારા જ્ઞાનની
સ્વ–પરપ્રકાશકશક્તિ ખીલી છે. આ પ્રમાણે જ્ઞાનીને