(૧)
(૨) ત્યાર પછી–
: ૬૮ : આત્મધર્મ : માગસર–પોષ : ૨૪૮૧ :
નથી. સાધકને જે રાગ થાય છે તે તો સ્વ–પરપ્રકાશકજ્ઞાનના જ્ઞેયપણે છે, પણ જ્ઞાનના કાર્યપણે નથી એટલે
જ્ઞાની તેનો જ્ઞાતા જ છે, પણ તે રાગનો કર્તા કે ફેરવનાર નથી. રાગના સમયે પણ જ્ઞાની તો તે રાગના
જ્ઞાનપણે જ ઊપજ્યો છે. જો રાગને આઘોપાછો ફેરવવાની બુદ્ધિ કરે તો રાગનું કર્તાપણું થઈ જાય છે એટલે
જ્ઞાતાપણાનો ક્રમ ન રહેતાં મિથ્યાત્વ થઈ જાય છે. સામે જે વખતે રાગનો કાળ છે તે જ વખતે જ્ઞાનીને પોતામાં
તો જ્ઞાતાપણાનો જ કાળ છે, જ્ઞાયક તરફ વળીને તે તો જ્ઞાનપણે જ ઊપજે છે, રાગપણે ઊપજતો નથી.
[૯] અંર્તમુખ જ્ઞાનની સાથે જ આનંદ–શ્રદ્ધા વગેરેનું પરિણમન; અને તે જ ધર્મ.
જીવને આવું સ્વ–પરપ્રકાશકજ્ઞાન ખીલ્યું ત્યાં તે પોતાના આનંદ વગેરે ગુણોની નિર્મળતાને પણ જાણે છે.
જ્ઞાન સાથે આનંદ, શ્રદ્ધા વગેરે બીજા અનંતગુણો પણ તે જ સમયે પોતપોતાની ક્રમબદ્ધ નિર્મળ પર્યાયપણે
ઊપજે છે ને જ્ઞાન તેને જાણે છે. જ્ઞાનમાં એવી જ સ્વ–પરપ્રકાશકપણાની તાકાત ખીલી છે, ને તે વખતે બીજા
ગુણોમાં પણ એવું જ નિર્મળ પરિણમન હોય છે, તે જ્ઞાનના કારણે નહિ પણ તે ગુણોમાં જ એવો ક્રમ છે. અહીં
જ્ઞાનમાં સ્વ–સન્મુખ થતાં નિર્મળ સ્વપરપ્રકાશક શક્તિ ઊઘડી ને તે વખતે શ્રદ્ધા–આનંદ વગેરે બીજા ગુણોમાં
નિર્મળ પરિણમન ન થાય–એમ કદી બનતું નથી. શુદ્ધ દ્રવ્યની દ્રષ્ટિમાં દ્રવ્યના જ્ઞાન–આનંદ વગેરે ગુણોમાં એક
સાથે નિર્મળ પરિણમનનો પ્રવાહ શરૂ થઈ જાય છે. સમ્યક્–શ્રદ્ધાની સાથે સમ્યક્ ચારિત્ર, આનંદ વગેરેનો અંશ
પણ ભેગો જ છે. જુઓ, આનું નામ ધર્મ છે. અંતરમાં આવું પરિણમન થાય તે ધર્મ છે, આ સિવાય બહારના
કોઈ સ્થાનમાં કે શરીરાદિની ક્રિયામાં ધર્મ નથી, પાપના કે પુણ્યના ભાવમાં પણ ધર્મ નથી, એકલા શાસ્ત્રોના
શબ્દોના જાણપણામાં પણ ધર્મ નથી. અંર્તમુખ થઈને જ્ઞાયકસ્વભાવનું અવલંબન લેતાં, શ્રદ્ધા–જ્ઞાન વગેરે
ગુણોનું નિર્મળ પરિણમન શરૂ થઈ જાય તેનું નામ ધર્મ છે. આ રીતે જ્ઞાયકમૂર્તિ આત્માના અવલંબનમાં ધર્મ છે.
જ્ઞાયકનું અવલંબન લઈને જ્ઞાનભાવે ઊપજ્યો તે જ જ્ઞાનીનો ધર્મ છે.
[૧૦] જેવું વસ્તુસ્વરૂપ, તેવું જ જ્ઞાન, અને તેવી જ વાણી.
‘जीवस्त्राजीवस्स दु जे परिणामा दु देसिया सुत्ते।
तं जीवमजीवं वा तेहिमणण्णं वियाणाहि।। ३०९।।’
એટલે કે, સૂત્રમાં જીવના કે અજીવના જે પરિણામ દર્શાવ્યા છે તેની સાથે તે જીવ કે અજીવને અનન્ય–
એકમેક જાણ. દરેક દ્રવ્યને પોતાના પરિણામ સાથે અભેદપણું છે, પણ પરથી ભિન્નપણું છે...
–આમ સર્વજ્ઞદેવે અને સંતોએ જાણ્યું છે.
–સર્વજ્ઞના આગમમાં–સૂત્રમાં પણ એમ કહ્યું છે,
–અને વસ્તુસ્વરૂપ પણ એવું જ છે;
એ રીતે જ્ઞાન, શબ્દ અને અર્થ એ ત્રણેની સંધિ છે. દરેક સમયે ક્રમબદ્ધ ઊપજતા પોતાના પરિણામો સાથે
દ્રવ્ય તન્મય છે––એવું વસ્તુનું સ્વરૂપ છે, એવું જ સર્વજ્ઞ અને સંતોનું જ્ઞાન જાણે છે, ને એવું જ સૂત્ર બતાવે છે.
આથી વિપરીત બતાવે એટલે કે એક દ્રવ્યના પરિણામનું કર્તા બીજું દ્રવ્ય છે––એમ બતાવે, તો તે દેવ–ગુરુ કે
શાસ્ત્ર સાચાં નથી ને વસ્તુનું સ્વરૂપ પણ એવું નથી.
[૧૧] જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિ–એ જ મૂળતાત્પર્ય.
અહીં ક્રમબદ્ધપર્યાયમાં દ્રવ્યનું અનન્યપણું બતાવીને દ્રવ્યદ્રષ્ટિ જ કરાવવાનું તાત્પર્ય છે.
‘णवि होदि अप्पमत्तो ण पमत्तो जाणओ दु जो भावो।
एवं भणंति सुद्धं णाओ जो सो उ सो चेव।।’
––એમ કહીને ત્યાં છઠ્ઠી ગાથામાં પર્યાયના ભેદોનું અવલંબન છોડાવીને એકરૂપ જ્ઞાયકભાવની દ્રષ્ટિ
કરાવી છે.
‘ववहारोऽभूयत्थो भूयत्थो देसिदो दु सुद्धणओ।
भूयत्थमस्सिदो खलु सम्माइट्ठी हवइ जीवो।।’
–ભૂતાર્થસ્વભાવના આશ્રયે જ સમ્યગ્દર્શન થાય છે, એમ કહીને ત્યાં અગીયારમી ગાથામાં પણ એકરૂપ
જ્ઞાયકસ્વભાવનો જ અનુભવ કરાવ્યો છે.
(૩) વળી, સંવર–અધિકારમાં ‘उवओगे उवओगो...’ ––ઉપયોગમાં ઉપયોગ છે’ ––એમ કહીને,
સંવરની જે નિર્મળ દશા પ્રગટી તેની સાથે આત્માનું અભેદપણું બતાવ્યું, એટલે કે જ્ઞાયકસ્વરૂપમાં અભેદતાથી જ
સંવરદશા પ્રગટે છે––એમ બતાવ્યું.