: માગસર–પોષ : ૨૪૮૧ : આત્મધર્મ : ૬૯ :
આ રીતે આચાર્ય ભગવાન પહેલેથી જ જ્ઞાયકસ્વભાવના અવલંબનની વાત કહેતા આવ્યા છે; અહીં પણ
ક્રમબદ્ધપર્યાયમાં દ્રવ્યનું અનન્યપણું બતાવીને, બીજી ઢબથી જ્ઞાયકસ્વભાવની જ દ્રષ્ટિ કરાવી છે. ‘दवियं जं
उप्पज्जइ गुणेहिं तं तेहिं जाणसु अणण्णं’ ––આમ કહીને, પર્યાયે પર્યાયે અભેદપણે તારો જ્ઞાયકભાવ જ
પરિણમી રહ્યો છે–એમ બતાવ્યું છે. (આ સંબંધી વિસ્તાર માટે જુઓ અંક ૧૩૩, પ્રવચન આઠમું, નંબર ૧૮૮)
[૧૨] વારંવાર ઘૂંટીને અંતરમાં પરિણમાવવા જેવી મુખ્ય વાત.
જુઓ, આવો ‘જ્ઞા... ય.. ક... ભા... વ’ તે જીવનું માથું છે, ––તે મુખ્ય છે તેથી તેને માથું કહ્યું. આ વાત
મુખ્ય પ્રયોજનભૂત હોવાથી વારંવાર ઘૂંટવા જેવી છે, અંતરમાં નિર્ણય કરીને પરિણમાવવા જેવી છે.
[૧૩].
સાત તત્ત્વોમાંથી જીવતત્ત્વ કેવું છે તેની આ વાત છે. જીવતત્ત્વનો જ્ઞાયકસ્વભાવ છે; તેની સન્મુખ થઈને
જ્ઞાયકભાવે ઊપજ્યો ને તે પરિણામમાં અભેદ થયો તે જ ખરેખર જીવ છે; રાગમાં અભેદ થઈને ઊપજ્યો તે
ખરેખર જીવતત્ત્વ નથી, તે તો આસ્રવતત્ત્વ છે. જ્ઞાનીના પરિણમનમાં રાગની મુખ્યતા નથી, તેને તો જ્ઞાયકની
એકની જ મુખ્યતા છે, રાગના તે જ્ઞાતા છે. જ્ઞાયક તરફ વળીને તેને ‘નિશ્ચયજ્ઞેય’ બનાવ્યું ત્યાં અસ્થિરતાનો
અલ્પરાગ ‘વ્યવહારજ્ઞેય’ થઈ જાય છે.
[૧૪] જીવનનું ખરું કર્તવ્ય.
જીવનમાં આ મુખ્ય કરવા જેવું છે, આ સમજણથી જ જીવનની સફળતા છે... અરે! જીવનમાં આવી
અપૂર્વ સમજણ કરવી રહી જાય છે––એમ જેને ચિંતા પણ ન થાય––સમજવાની દરકાર પણ ન જાગે, તે જીવ
સમજણનો પ્રયત્ન ક્યાંથી કરે? સાચી સમજણની કિંમત ભાસવી જોઈએ કે જીવનમાં સત્સમાગમે સાચી સમજણ
કરવી એ જ એક કરવા જેવું ખરું કામ છે. આ સમજણ વગર ‘જગતમાં બહારનાં કામો મેં કર્યાં’ એમ માનીને
મફતનો પરનાં અભિમાન કરે છે, તે તો સાંઢની જેમ ઉકરડા ઉથામે છે, ––તેમાં આત્માનું જરાય હિત નથી.
[૧પ] પ્રભુ! તારા જ્ઞાયકભાવને લક્ષમાં લે.
ભગવાન! તારો આત્મા અનાદિઅનંત ચૈતન્ય ઢીમ પડ્યો છે, એકવાર તેને લક્ષમાં તો લે! અનાદિથી
બહાર જોયું છે, પણ અંદરમાં હું કોણ છું––એ કદી જોયું નથી... સિદ્ધપરમાત્મા જેવો પોતાનો આત્મા છે તેને કદી
લક્ષમાં લીધો નથી. તારો આત્મા જ્ઞાયક છે, પ્રભુ! જ્ઞાયક ઉપજીને તો જ્ઞાયકભાવને રચે કે રાગને રચે? સોનું
ઊપજીને સોનાની અવસ્થાને જ રચે, પણ સોનું કાંઈ લોઢાની અવસ્થાને ન રચે. તેમ આત્માનો જ્ઞાયકસ્વભાવ
છે તે તો જ્ઞાયકભાવનો જ રચનાર છે––જ્ઞાયકના અવલંબને જ્ઞાયકભાવની જ રચના (–ઉત્પત્તિ) થાય છે, પણ
અજ્ઞાની પોતાના જ્ઞાયકસ્વભાવને ભૂલીને રાગને રચે છે––રાગાદિનો કર્તા થાય છે. અહીં જ્ઞાયકસ્વભાવ
બતાવીને આચાર્યદેવ તે રાગનું કર્તાપણું છોડાવે છે.
[૧૬] નિર્મળ પર્યાયને જ્ઞાયકસ્વભાવનું જ અવલંબન.
જ્ઞાની પોતાના જ્ઞાયકસ્વભાવમાં એકાગ્રતાથી જ્ઞાયકભાવપણે જ ક્રમબદ્ધ ઊપજે છે; પોતાના
જ્ઞાયકપરિણામ સાથે અભેદ થઈને ઊપજતો થકો તે જીવ જ છે, અજીવ નથી, તે કોઈ બીજાના અવલંબન વડે
નથી ઊપજતો, નિમિત્તના કારણે, રાગના કારણે કે પૂર્વ પર્યાયના કારણે નથી ઊપજતો, તેમજ ભવિષ્યની
પર્યાયમાં કેવળજ્ઞાન થવાનું છે તેને કારણે અત્યારે સમ્યગ્દર્શનાદિ પર્યાય થાય છે––એમ પણ નથી; વર્તમાનમાં
જીવ પોતે જ્ઞાયકસ્વભાવ તરફ વળીને જ્ઞાયકભાવપણે (સમ્યગ્દર્શનાદિ પણે) ઊપજ્યો છે, સ્વ તરફ વળેલી
વર્તમાન પર્યાયનો ક્રમ જ એવો નિર્મળ છે. આમ અંતરમાં વળીને જ્ઞાયકસ્વભાવને પકડ્યો ત્યાં નિર્મળ પર્યાય
ઉપજી; વર્તમાન સ્વભાવનું અવલંબન તે જ તેનું કારણ છે, એ સિવાય પૂર્વ–પછીનું કોઈ કારણ નથી તેમજ
નિમિત્ત કે વ્યવહારનું અવલંબન નથી.
[૧૭] ‘પુરુષ પ્રમાણે વચન પ્રમાણ’ એ ક્યારે લાગુ પડે?
પ્રશ્ન:– આવું ઝીણું સમજવામાં બહુ મહેનત પડે, તેના કરતાં ‘પુરુષ પ્રમાણે વચન પ્રમાણ’ એમ ધારીને
આ વાત માની લઈએ તો?
ઉત્તર:– ભાઈ, એ તો એકલું પરપ્રકાશક થયું; સ્વ–