કરશે? જ્ઞાનનો નિર્ણય કરીને સમ્યગ્જ્ઞાન થયા વગર પુરુષની પ્રમાણતાની પરીક્ષા કોણ કરશે? આપ્તમીમાંસા (–
દેવાગમસ્તોત્ર) માં સ્વામી સમન્તભદ્રઆચાર્ય કહે છે કે હે નાથ! અમે તો પરીક્ષા વડે આપની સર્વજ્ઞતાનો
નિર્ણય કરીને આપને માનીએ છીએ. પ્રયોજનરૂપ મૂળભૂત તત્ત્વોનો તો પરીક્ષા કરીને પોતાના જ્ઞાનમાં નિર્ણય
કરે, અને પછી બીજા અપ્રયોજનરૂપ તત્ત્વોમાં ન પહોંચી શકે તો તેને ‘પુરુષ પ્રમાણે વચન પ્રમાણ’ કરીને માની
લ્યે, તે બરાબર છે. પણ એકાંત ‘પુરુષ પ્રમાણે વચન પ્રમાણ’ કહીને રોકાઈ જાય ને પોતાના જ્ઞાનમાં મૂળભૂત
તત્ત્વોના નિર્ણયનો પણ ઉદ્યમ ન કરે તો તેને સમ્યગ્જ્ઞાન થતું નથી. પુરુષની પ્રમાણતાનો (એટલે કે સર્વજ્ઞનો)
રહી, પણ તે પ્રમાણતા કઈ રીતે છે તે તારા જ્ઞાનમાં તો ભાસ્યું નથી, પુરુષની પ્રમાણતાનો નિર્ણય તારા જ્ઞાનમાં
તો આવ્યો નથી, તેથી ‘પુરુષ પ્રમાણે વચન પ્રમાણ’ એ વાત તને લાગુ પડતી નથી.
જ્ઞાનસ્વભાવની પ્રતીત વગર તું ક્રમબદ્ધપર્યાયની કે કેવળીની વાત ક્યાંથી લાવ્યો? તું એકલા રાગની ઓથ
લઈને વાત કરે છે પણ જ્ઞાનસ્વભાવની પ્રતીત કરતો નથી, તો તે ખરેખર કેવળીભગવાનને કે ક્રમબદ્ધપર્યાયને
જ્ઞાયકસ્વભાવ તરફ વળી ગઈ હોય છે; એને તો જ્ઞાનની જ અધિકતા હોય છે, રાગની અધિકતા તેને હોતી જ
નથી. જ્ઞાનસ્વભાવ તરફ વળ્યા વગર ધર્મમાં એક પગલું પણ ચાલે તેમ નથી.
પ્રશ્ન:– તો શું અત્યાર સુધીનું અમારું બધું ખોટું?
ઉત્તર:– હા, ભાઈ! બધું ય ખોટું. અંતરમાં ‘હું જ્ઞાન છું’ એવું લક્ષ અને પ્રતીત ન કરે ત્યાં સુધી શાસ્ત્રનાં
સર્વજ્ઞતા, અને પદાર્થોની ક્રમબદ્ધપર્યાય એ બધાનો નિર્ણય કરીને જ્યાં જ્ઞાયક તરફ વળ્યો, ત્યાં જ્ઞાયકભાવરૂપી
એવી તલવાર હાથમાં લીધી કે એક ક્ષણમાં સંસારને મૂળમાંથી છેદી નાંખે!
હોવાથી ખરેખર મુક્ત જ છે, –– ‘
અને જીવ નિમિત્ત થઈને મિથ્યાત્વાદિ કર્મને બાંધે–એ વાત પણ મિથ્યાદ્રષ્ટિને જ લાગુ પડે છે. કર્મનો નિમિત્ત
કર્તા મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે, જ્ઞાની તો અકર્તા જ છે; જ્ઞાનીને કર્મ સાથે નિમિત્ત–નૈમિત્તિકપણું નથી, તેને જ્ઞાયક સાથે સંધિ
થઈ છે ને કર્મ સાથેની સંધિ તૂટી ગઈ છે.
સમ્યગ્દર્શનનો વિષય છે. આવા જીવતત્ત્વની પ્રતીત કરવી તે સમ્યગ્દર્શન છે.