માહ: ૨૪૮૧ : ૧૧૫ :
[સિદ્ધભગવાનો આકાર]
હવે તે સિદ્ધભગવાનનો આકાર કેવો છે તે કહે છે. છેલ્લા શરીરનો જે આકાર હતો તેનાથી જરાક ન્યૂન
એવા પુરુષાકારવત્ તેમના આત્મપ્રદેશોનો આકાર અવસ્થિત થયો છે.
[છેલ્લા શરીરથી કિંચિત્ ન્યૂન]
સિદ્ધદશામાં આત્માના અસંખ્ય પ્રદેશોનો આકાર છેલ્લા શરીરથી ‘કિંચિત્ ન્યૂન’ એટલે કે જરાક ઓછો
હોય છે. શરીરના નખ–કેશ વગેરે ભાગોમાં આત્માના પ્રદેશ હોતા નથી તે અપેક્ષાએ સિદ્ધનો આકાર છેલ્લા
શરીરના આકારથી કિંચિત ન્યુન સમજવો; પરંતુ છેલ્લા શરીરથી ત્રીજા ભાગનો આકાર ઓછો થઈ જાય–એમ
કોઈ કહે છે તે સત્ય નથી; તેમજ કોઈ એમ માને છે કે મુક્ત અવસ્થા થતાં આત્મા આખા લોકમાં વ્યાપીને રહે
છે,–તે પણ સત્ય નથી.
[પુરુષાકારવત્]
વળી, સિદ્ધ ભગવાનનો આકાર ‘પુરુષાકારવત્’ હોય છે. અહીં ‘પુરુષાકારવત્’ કહ્યું તેમાં એ વાત પણ
આવી જાય છે કે પુરુષ જ સિદ્ધદશા પામે છે, સ્ત્રીપર્યાયમાં સિદ્ધદશા થતી નથી. સિદ્ધ થનાર જીવને છેલ્લું શરીર
પુરુષનું જ હોય––એવો નિયમ છે. સ્ત્રી–પર્યાયમાં રહેલા આત્માને ઉત્કૃષ્ટમાં ઉત્કૃષ્ટ પાંચમા ગુણસ્થાન સુધીની
પવિત્ર દશા હોય છે, પાંચમા ગુણસ્થાનથી ઊંચી દશા તેને હોતી નથી; તો કેવળજ્ઞાન કે સિદ્ધ પદ હોય જ ક્યાંથી?
[પ્રદેશત્વગુણને લીધે આકાર]
છેલ્લા શરીરથી જરાક ઓછો અને પુરુષાકારવત્ એવો આકાર સિદ્ધભગવાનને અવસ્થિત થયો છે.
સિદ્ધભગવાનને જડનો આકાર નથી તેમ જ ઈન્દ્રિયજ્ઞાનથી દેખાય તેવો આકાર નથી તેથી તેમને નિરાકાર
કહેવાય છે; પરંતુ તેમને પોતાના આત્માના અસંખ્ય પ્રદેશોનો આકાર તો છે. આકાર વગરની કોઈ વસ્તુ હોય
નહિ, કેમ કે દરેક વસ્તુમાં ‘પ્રદેશત્વ’ ગુણ છે તેથી દરેક વસ્તુને પોતપોતાનો કંઈ ને કંઈ આકાર જરૂર હોય છે.
અરૂપી વસ્તુનો આકાર અરૂપી હોય છે ને રૂપી વસ્તુનો આકાર રૂપી હોય છે. સિદ્ધભગવાનને પણ પોતાના
પ્રદેશત્વગુણને લીધે ઉપર પ્રમાણે અરૂપી આકાર હોય છે.
[સિદ્ધોના આકારમાં વિશેષતા]
સિદ્ધભગવાનને આત્માના અસંખ્ય પ્રદેશોનો જે આકાર છે તે આકાર સદા અવસ્થિત રહે છે; હવે
સાદિઅનંતકાળ સદા એવો ને એવો જ આકાર રહેશે, સંસારીની જેમ તેમને સંકોચ–વિસ્તાર થતો નથી, પણ
એકરૂપ આકાર રહે છે.
દરેક સિદ્ધભગવાનને પોતપોતાનો ભિન્ન ભિન્ન આકાર હોય છે. અનંત સિદ્ધભગવંતો એક ક્ષેત્રે રહે છે
પણ ‘જ્યોતમાં જ્યોત’ની જેમ કોઈ એકબીજામાં ભળી જતા નથી, સૌ પોતપોતાના ભિન્ન આકારમાં રહે છે.
બધાય સિદ્ધભગવંતોને આનંદનો અનુભવ સરખો, જ્ઞાનનું સામર્થ્ય સરખું, પણ આકાર બધાયને એક સરખો જ
હોય–એવો નિયમ નથી. કોઈને લગભગ સવાપાંચસો ધનુષ્યનો આકાર હોય, ને કોઈને એક ધનુષનો આકાર
હોય,–એમ આકારમાં નાનામોટાપણું હોય, પણ આત્માના અસંખ્યપ્રદેશ તો બધાને સરખા છે, જ્ઞાન–આનંદ
વગેરે પણ સરખાં છે.
[સર્વગુણસંપન્નપણું.]
સિદ્ધભગવાનને, ચાર ઘાતીકર્મોનો નાશ થઈને કેવળજ્ઞાનાદિ ચતુષ્ટય તો અરિહંતદશામાં જ પ્રગટી ગયાં
હતાં, પણ ત્યાં હજી ચાર અઘાતીકર્મોના નિમિત્તે કેટલાક ગુણો ખીલ્યા ન હતા, હવે તે બાકીનાં ચાર અઘાતી
કર્મોનો પણ ક્ષય થતાં તેમ જ નોકર્મરૂપ શરીર વગેરેનો સંબંધ પણ છૂટી જતાં, સિદ્ધદશામાં અમૂર્તપણું–સૂક્ષ્મપણું,
અવ્યાબાધપણું વગેરે બધા ગુણો સ્વભાવરૂપ પ્રગટી ગયા છે; તેમ જ ભાવકર્મોનો પણ અભાવ હોવાથી સિદ્ધ
ભગવાનને અનાકુળ આનંદમય શુદ્ધસ્વભાવરૂપ પરિણમન થઈ રહ્યું છે. ભગવાન સાદિ–અનંતકાળ પોતાના
આત્મસ્વભાવમાંથી ઉત્પન્ન એવા અતીન્દ્રિય આનંદના અનુભવથી સદા અત્યંતપણે તૃપ્ત વર્તે છે.
[આત્માનું સ્વરૂપ ઓળખવા માટે પ્રતિબિંબસમાન]
આવા સિદ્ધભગવાનનું સ્વરૂપ ઓળખીને તેમના ધ્યાન વડે ભવ્યજીવોને સ્વ–પરનું તેમ જ સ્વભાવ અને
વિભાવનું ભેદવિજ્ઞાન થાય છે. આ આત્માનું પરમાર્થસ્વરૂપ પણ