: ફાગણ : ૨૦૧૧ : આત્મધર્મ–૧૩૭ : ૧૪૩ :
होगा जब कि शेष रहे हुए अंगका भी लक्ष्य बना रहा हो। × × × परस्पर शेष अंगों की अपेक्षा जिन नयज्ञान में रहती हो वे ही
नयज्ञान वस्तु का सम्यग्ज्ञान कराने में हेतु हो सकते हैं। [– त. सार पृ. ४२]
वास्तविक प्रमाण ज्ञान ही होता है, और एकदेशग्राही होनेपर वे ही नय कहाते हैं; इसलिये नय भी ज्ञान के ही
नाम हैं। परंतु ज्ञान के द्वारा जाने हुए विषयों का प्रतिपादन शब्द ही कर सकता है इसलिये शब्दों को भी नय कहा जाता है।
विषय–विषयी–संबंध के वश यदि विषयीज्ञानके नाम विषयों में लगा दें तो प्रतिपादित होनेवाले पदार्थों को भी नय कहना
उचित ही है। इसलिये नयों के–ज्ञाननय, शब्दनय, अर्थनय–ये तीन प्रकार हैं। [तत्त्वार्थसार पृ. ४३]
[१५] श्री देवसेनसूरि विरचित नयचक्र
जं णाणीय वियप्पं सुयभेयं वत्थुयंस संगहणं।
तं इह णयं पउंत्त णाणी पुण तेहि णातेहिं।।२।।
(આ શ્લોકમાં ‘નયનું લક્ષણ’ બતાવતાં, નયને જ્ઞાનનો વિકલ્પ, શ્રુતનો ભેદ, અને વસ્તુના અંશનો ગ્રાહક કહ્યો છે.)
एअंतो एअनयो होइ अणेयंतमस्स सम्मूहो।
तं खलु णाणवियप्पं सम्मं मिच्छं च णायव्वं।।९।।
(આ શ્લોકમાં, નયના સમૂહને જ્ઞાનનો વિકલ્પ કહ્યો છે.)
जे णयदिठ्ठिविहीणा तेसिं ण हु वत्थुरूवउवलद्धि।
वत्थुसहावविहूणा सम्माइट्ठी कहं हुंति।।१०।।
(‘નયદ્રષ્ટિ’થી રહિતને વસ્તુસ્વરૂપની ઉપલબ્ધિ થતી નથી. એમ આ શ્લોકમાં કહ્યું છે.)
दव्वत्थिए य दव्वं पज्जायं पज्जयत्थिए विसयं।
सब्भूया सब्भूए उवयरिए च दुणवतियत्था।।१६।।
[દ્રવ્યાર્થિકનયનો વિષય દ્રવ્ય છે, અને પર્યાયાર્થિકનયનો વિષય પર્યાય છે–એમ કહીને આ ગાથામાં નયનો વિષય બતાવ્યો છે.]
पज्जय गउणं किच्चा दव्वं पिय जो हु गिहूणए लोए।
सो दव्वत्थो भणिओ विवरीओ पज्जयत्थो दु।।१७।।
(અહીં, નય પોતાના વિષયને ગ્રહણ કરે છે એમ કહ્યું છે, ‘ગ્રહણ કરે છે’ એટલે જાણે છે.)
कम्माणं मज्झगयं जीवं जो गहइ सिद्धसंकासं।
भण्णइ सो सुद्धणओ खलु कम्मोवाहिणिरवेक्खो।।१८।।
(આ ગાથામાં પણ, નય પોતાના વિષયને ગ્રહણ કરે છે એમ જણાવ્યું છે.) (એ ઉપરાંત ગાથા–૧૯, ૨૨, ૨૫, ૨૬, ૨૭, ૨૯, ૩૦, ૩૧,
૩૬, ૩૭, ૩૮, વગેરે ગાથાઓમાં પણ એ વાત જણાવી છે.)
जो वट्टणं च मण्णइ एयठ्ठे भिण्णलिंगमाईणं।
सो सद्दणओ भणिओ णेओ पुस्साइयाण जहा।।४०।।
(અહીં मण्णइ એટલે કે માને છે અર્થાત્ જાણે છે–એમ કહીને નયનો વિષય બતાવ્યો છે; તેમ જ ‘નય’ જ્ઞાનરૂપ છે એમ પણ તેમાં આવી જાય છે.)
पढमतिया दव्वत्थी पज्जयगाही य इयर जे भणिया।
ते चदु अत्थपहाणा सद्दपहाणा हु तिण्णियरा।।४४।।
(અહીં નયને પોતાના વિષયનો ગ્રાહક કહ્યો છે.)
पण्णवण भाविभूदे अत्थे जो सो हु भेय पज्जाओ।
अह तं एवं भूदो संभवदो मुणह अत्थेसु।।४५।।
(અહીં, નય પોતાના વિષયભૂત અર્થોને જાણે છે એમ કહ્યું છે.)
जह रससिद्धो वाई हेमं काऊण भुंजये भोगं।
तह णयसिद्धो जोई अप्पा अणुहवउ अणवरयं।।७८।।
(રસસિદ્ધિનો દાખલો આપીને અહીં કહ્યું છે કે નયસિદ્ધ યોગી અવિરતપણે આત્માને અનુભવે છે.) (આ ઉપરાંત જુઓ ગાથા ૬૦, ૮૬, ૮૭.)
द्रव्यस्वभाव प्रकाशक नयचक्र
चारिवि कम्में जणिया इक्को खाईय इयर परिणामी।
भावा जीवे भणिया णयेण सव्वेवि णायव्वा।।७५।।
(‘નય વડે બધું જ્ઞાતવ્ય છે’ એમ આ ગાથામાં સ્પષ્ટ કહ્યું છે. એટલે નય જ્ઞાનાત્મક છે એ વાત તેમાં આવી જ ગઈ.)
गेह्णइ वत्थुसहावं अविरुद्धं सम्मरूव जं णाणं।
भणियं खु तं पमाणं पच्चक्खपरोक्ख भेएहिं।।१७०।।
(પ્રમાણ જ્ઞાન પોતાના વિષયને ગ્રહણ કરે છે એટલે કે જાણે છે એમ અહીં કહ્યું છે.)
वत्थु पमाणविसयं णयविसयं हवइ वत्थुएयंसं।
जं दोहि णिण्णयठ्ठं तं णिक्खेवे हवे विसयं।।१७२।।
(અહીં પ્રમાણ અને નયનો વિષય બતાવ્યો છે.)
सवियप्पणिव्वियप्पं पमाणरूवं जिणेहि णिद्दिठ्ठं।
तहविह णया वि भणिया सवि यप्पा णिव्वियप्पा वि।।१।। [पृ. ६६]
(પ્રમાણની જેમ નયો પણ સવિકલ્પ અને નિર્વિકલ્પ છે એમ અહીં કહ્યું છે.)
कालत्तयसंजुत्तं दव्वं गिह्णेइ केवलं णाणं।
तत्थ णयेण वि गिह्णइ भूदोऽभूदो य वट्टमाणो वि।।२।। [पृ. ६७]
(જેમ કેવળજ્ઞાન ત્રણકાળના પર્યાયોથી સંયુક્ત દ્રવ્યને ગ્રહણ કરે છે એટલે કે જાણે છે, તેમ નયથી (શ્રુતજ્ઞાની)