PDF/HTML Page 21 of 22
single page version
કરીને અનેકાન્ત વડે જેણે ભગવાન આત્માને પ્રસિદ્ધ કર્યો છે તેને અભેદ પરિણમનમાં આ બધી શક્તિઓ
નિર્મળપણે ઊછળે છે.
ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવતા તો બધા જીવોને અનાદિથી છે જ, ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવતા વિનાનો કોઈ જીવ એક ક્ષણ
પણ હોય નહિ. પણ જ્ઞાની પોતાના આવા સ્વભાવને જાણતો તેના આશ્રયે નિર્મળપણે ઊપજે છે અને અજ્ઞાની
પોતાના આવા સ્વભાવને નહિ જાણતો પરાશ્રયે વિકારપણે ઊપજે છે––બસ! આમાં ધર્મ–અધર્મ સમાઈ જાય છે.
સ્વાશ્રિત નિર્મળ પરિણમન તે ધર્મ અને મોક્ષમાર્ગ છે, ને પરાશ્રિત વિકારી પરિણમન તે અધર્મ અને સંસાર છે.
જેમ અભવ્ય જીવને પણ જ્ઞાનગુણ તો અનાદિઅનંત પરિણમે છે, જ્ઞાન પરિણમન વગરનું તો એક સમય પણ
હોય નહિ, પણ તેને પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવની ખબર નથી એટલે જ્ઞાનશક્તિનો આશ્રય કરીને તે નથી
પરિણમતા, તેથી તેને જ્ઞાનશક્તિનું ખરું પરિણમન થતું નથી. જ્ઞાનશક્તિ સાથે અભેદ થઈને ન પરિણમતાં, પર
સાથે એકતા માનીને પરિણમે છે તેથી જ્ઞાન અજ્ઞાનરૂપ થઈને પરિણમે છે, તે ખરેખર જ્ઞાનનું પરિણમન નથી.
જ્ઞાનશક્તિ સાથે એકતા કરીને પરિણમે તે જ જ્ઞાનનું ખરું પરિણમન છે. તેમ આ ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવત્વશક્તિ પણ
બધા જીવોમાં ત્રિકાળ છે, ને તેનું પરિણમન પણ થઈ જ રહ્યું છે; પણ અજ્ઞાનીને સ્વભાવમાં અભેદપરિણમન
નથી તેથી એકલું વિભાવરૂપ પરિણમન છે. તે વિભાવરૂપ પરિણમન પણ તેની પોતાની શક્તિનું ઊંધુંં પરિણમન
છે, પરને કારણે નથી. વિભાવરૂપ પરિણમન જો પરને કારણે થતું હોય તો તે વખતે તેની શક્તિનું પોતાનું તો
કાંઈ પરિણમન ન રહ્યું, એટલે શક્તિ જ ન રહી, ને શક્તિ વગર આત્મા જ ન રહ્યો! માટે એ દ્રષ્ટિ ઊંધી છે.
વિભાવપરિણમન પણ તેનું પોતાનું છે પણ તે સ્વભાવની સાથે એકમેક નથી માટે તે શક્તિનું ખરું પરિણમન
નથી–એમ જ્ઞાની જાણે છે. જે એકલા વિભાવના જ ક્રમપણે પરિણમે તેને ખરેખર આત્મા જ કહેતા નથી. જો કે
‘આત્મા’ મટીને તે કાંઈ ‘જડ’ થઈ ગયો નથી, પણ તેને પોતાને ક્યાં આત્માની ખબર છે? તેને પોતાને
આત્માની ખબર નથી તેથી તેની દ્રષ્ટિમાં તો આત્મા છે જ નહિ. ક્રમ અને અક્રમપણે વર્તવાના સ્વભાવવાળું જે
આત્મદ્રવ્ય તેનો આશ્રય (રુચિ અને લીનતા) કરીને પરિણમ્યો તેને જ આત્માની પ્રસિદ્ધિ થઈ, એટલે સ્વાશ્રય
કરીને નિર્મળપણે પરિણમ્યો તે જ ખરેખર આત્મા છે.
‘આત્માનો ક્રમ–અક્રમ સ્વભાવ છે, તેથી તેની પર્યાયો ક્રમબદ્ધ પણ થાય ને અક્રમે પણ થાય’ –એમ કોઈ
કહે તો તેની વાત જૂઠી છે, આત્માના ક્રમ–અક્રમ સ્વભાવને (ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવત્વશક્તિને) તે સમજ્યો નથી.
ભાઈ! અક્રમપણું તો ગુણોની ધ્રુવતા અપેક્ષાએ છે, પર્યાય અપેક્ષાએ કાંઈ અક્રમપણું નથી, પર્યાયો તો ક્રમવર્તી
સ્વભાવવાળી જ છે.
વસ્તુના બધા ગુણો સહભાવી છે એટલે કે એક સાથે સર્વ પ્રદેશે પથરાયેલા છે, એક બીજાનો સાથ
છોડતા નથી, એટલે તેમાં ક્ષેત્રભેદ કે કાળભેદ નથી. ને પર્યાયો ક્રમભાવી છે એટલે એક પછી બીજી થાય છે, બે
પર્યાયો ભેગી થતી નથી એટલે તેમાં કાળભેદ છે.
પર્યાયો ક્રમવર્તી હોવા છતાં આડીઅવળી નથી પણ નિયત છે. જેમ વસ્તુના બધા ગુણો એક સાથે જ
વસ્તુમાં સર્વ પ્રદેશે વ્યાપેલા છે, તેમાં કદી કોઈ ગુણ ઘટતો કે વધતો નથી; તેમ વસ્તુના અનાદિ અનંત
પ્રવાહક્રમમાં ત્રણકાળની પર્યાયો પોતપોતાના સમયમાં વ્યાપેલી છે. ત્રણકાળની પર્યાયોનો પ્રવાહ નિયત પડ્યો
છે, પર્યાયોની ક્રમબદ્ધધારાની સંધિ કદી તૂટતી નથી. આ રીતે પર્યાયને ‘ક્રમવર્તી’ કહેતાં તેનો અર્થ ‘નિશ્ચિત
ક્રમબદ્ધ’ થાય છે–એનો ખુલાસો કર્યો. કોઈ એમ કહે છે કે ‘ક્રમવર્તી’ નો અર્થ ફક્ત ‘એક પછી એક’ એટલો જ
કરવો, એક પછી એક થનાર પર્યાયમાં અમુક સમયે અમુક જ પર્યાય થશે–એમ ન લેવું, –પણ એ વાત ખોટી છે.
ક્રમવર્તી પર્યાય કહેતાં એક પછી એક તો ખરું, પણ કયા સમયે કઈ પર્યાય થવાની છે તેનો ક્રમ પણ નિશ્ચિત છે.
પ્રમેયકમલમાર્તંડમાં (૩–૨૮) ‘ક્રમભાવ’ ને માટે નક્ષત્રોનું દ્રષ્ટાંત આપ્યું છે.
જેમ ૨૮ નક્ષત્રો નિશ્ચિત ક્રમબદ્ધ છે, સાત વાર નિશ્ચિત ક્રમબદ્ધ છે, તેમ દ્રવ્યની ત્રણકાળની પર્યાયો પણ
નિશ્ચિત ક્રમબદ્ધ છે. પર્યાયોને ક્રમબદ્ધ ન માને તો વસ્તુમાં ઉત્પાદ–વ્યય સિદ્ધ થતા નથી, ઉત્પાદ–વ્યય વિના
ધ્રુવતા પણ રહી શકતી નથી; અને ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવતા વિના વસ્તુ જ સત્’ સિદ્ધ થતી નથી, કેમ કે ‘સત્’
સદાય ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવ યુક્ત જ હોય છે, ઉત્પાદ–વ્યયધ્રુવ વગરની કોઈ પણ વસ્તુ સત્ હોઈ શકે નહિ. અહો!
એક–ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવત્વ શક્તિ વર્ણવી તેમાં ઘણું રહસ્ય ભર્યું છે.
અહીં ૨૮ નક્ષત્રનો દાખલો આપતાં ૨૮ મૂળ ગુણ યાદ આવી ગયા; જુઓ, કુદરતમાં નક્ષત્રો ૨૮ છે ને
(અનુસંધાન માટે જુઓ ટાઈટલ પાન ૨ ઉપર)
