: ૧૮૬ : આત્મધર્મ ૨૪૮૧ : વૈશાખ :
અજીવ બધાય દ્રવ્યો પોતાના ક્રમબદ્ધપર્યાયપરિણામે પરિણમે છે. અજ્ઞાની કહે છે કે ક્રમબદ્ધ પરિણમવાનો કોઈ
ગુણ નથી; આચાર્યદેવ કહે છે કે આખું દ્રવ્ય જ એવું છે. દ્રવ્યના દરેક ગુણમાં પણ ધ્રુવ રહેવાનો ને ક્રમે
પરિણમવાનો સ્વભાવ છે. આ એક ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવ–શક્તિને બરાબર ઓળખે તો, પર્યાય આડીઅવળી થાય કે
નિમિત્તને લીધે થાય–એવી ઊંધી દ્રષ્ટિ રહે નહિ.
વળી, ધ્રુવઉપાદન અને ક્ષણિક ઉપાદાનની વાત પણ આમાં આવી જાય છે. ત્રિકાળી સ્વભાવ તે
ધ્રુવઉપાદાન છે અને એકેક સમયની પર્યાયની લાયકાત તે ક્ષણિક ઉપાદાન છે. દરેક સમયની ક્રમબદ્ધપર્યાય પોતે
પોતાનું ક્ષણિક ઉપાદાન છે, એટલે નિમિત્તને લીધે પર્યાય થાય એ વાત રહેતી નથી. આત્માના ગુણનું ધ્રુવપણું
હોવાથી તે ધ્રુવ ઉપાદાન છે ને તે અક્રમવર્તી છે તથા પર્યાયો–ઉત્પાદ–વ્યયરૂપ હોવાથી ક્ષણિક ઉપાદાન છે ને તે
ક્રમવર્તી છે. આ રીતે આત્માના ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવત્વ–સ્વભાવમાં ધ્રુવઉપાદાન અને ક્ષણિક ઉપાદાન બંને આવી
જાય છે.
ધ્રુવ ઉપાદાન અક્રમવર્તી છે એટલે કે ગુણો બધા ધ્રુવપણે એક સાથે સહવર્તી છે, પહેલાંં જ્ઞાન, પછી દર્શન,
પછી સુખ, એવો ક્રમ તેનામાં નથી. અને ક્ષણિક ઉપાદાન ક્રમવર્તી છે એટલે પર્યાયો એક પછી એક થાય છે.
સિદ્ધપર્યાય વખતે સંસારપર્યાય ન હોય; સંસારપર્યાય વખતે સિદ્ધપર્યાય ન હોય; મતિજ્ઞાન વખતે કેવળજ્ઞાન ન
હોય, કેવળજ્ઞાન વખતે મતિજ્ઞાન ન હોય, –આ રીતે પર્યાયો ક્રમવર્તી છે; પણ ગુણો તો બધાય એક સાથે જ વર્તે છે,
સંસારદશા વખતે કે સિદ્ધદશા વખતે એટલા ને એટલા ગુણો સદા એક સાથે વર્તે છે. આ રીતે ક્રમ ને અક્રમવર્તીરૂપ
વસ્તુસ્વભાવ છે. ગુણરૂપે સદા અચલ રહેવાની, અને પર્યાયરૂપે સમયે સમયે પલટવાની વસ્તુની શક્તિ છે, તેનું
નામ ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવત્વ શક્તિ છે. જ્ઞાનસ્વભાવી આત્માના પરિણમનમાં આ ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવત્વ શક્તિ પણ
ભેગી જ પરિણમે છે.
–જ્ઞાની પોતાના આવી શક્તિવાળા આત્માને ઓળખીને તેના આશ્રયે નિર્મળપણે પરિણમે છે, એટલે તેને
શક્તિ નિર્મળપણે ઊછળે છે. અજ્ઞાનીને પણ જો કે આવી શક્તિઓનું પરિણમન છે પરંતુ તેને તેની ઓળખાણ
નથી એટલે શક્તિ–સ્વભાવનો આશ્રય કરીને ન પરિણમતાં તે એકલા પરને લક્ષે પરિણમે છે, તેથી તેને વિપરીત
પરિણમન થાય છે. અહીં તો, એવી વાત છે કે, અંતરમાં અનંત શક્તિના પિંડરૂપ આત્મ સ્વભાવનું અવલંબન
લઈને, તેની સન્મુખ એકાકાર અભેદ થઈને નિર્મળ પર્યાયરૂપે પરિણમે તે જ આત્માનું ખરું પરિણમન છે, તેમાં
જ ભગવાન આત્મા પ્રસિદ્ધ થાય છે. સ્વભાવને ચૂકીને એકાન્ત પરાશ્રયે વિકારી પરિણમે તેમાં ખરેખર
આત્માની પ્રસિદ્ધિ નથી તેથી તે ખરેખર આત્મા નથી, એટલે અજ્ઞાનીને આત્માની અપ્રસિદ્ધિ છે.
પર્યાયમાં ક્રમવર્તીપણું તો જ્ઞાની અજ્ઞાની બંનેને છે, પણ જ્ઞાનીને સ્વભાવ સન્મુખતાને લીધે ક્રમવર્તી
પર્યાયો નિર્મળ થાય છે, ને અજ્ઞાનીને પર સન્મુખતાને લીધે ક્રમવર્તી પર્યાયો મલીન થાય છે. વિભાવરૂપ
પરિણમન તે શક્તિનું ખરું પરિણમન નથી, શક્તિમાં અભેદ થઈને નિર્મળ સ્વભાવરૂપ પરિણમન થાય તે જ તેનું
ખરું પરિણમન છે. અક્રમરૂપ ગુણો ને ક્રમરૂપ પર્યાયો, એવા ગુણપર્યાયોના પિંડરૂપ આત્મસ્વભાવનો આશ્રય
કરીને જીવ પરિણમ્યો ત્યારે ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવત્વ વગેરે શક્તિઓનું યથાર્થ ભાન થયું, અને ત્યારે જ શક્તિઓનું
ખરું પરિણમન પ્રગટ્યું. આ રીતે સાધકદશાની આ વાત છે. શક્તિ તો ત્રિકાળ છે, પણ પહેલાંં અભાન દશામાં
તેનું વિભાવપરિણમન હતું ને ભાન થતાં તેનું સ્વભાવપરિણમન શરૂ થયું. આ રીતે, સ્વભાવના આશ્રયે નિર્મળ
પરિણમન થાય છે તે આ શક્તિઓની ઓળખાણનું ફળ છે.
આત્મામાં શક્તિઓ અને તેનું પરિણમન તો સદાય છે, પણ અનાદિથી તે પરિણમન પરાશ્રિત હોવાથી
સંસાર છે, જો તે પરિણમન સ્વાશ્રિત હોય તો સંસાર ન રહે. આત્માની અનંત શક્તિઓમાંથી એકેક શક્તિને જુદી
લક્ષમાં લેવા જતાં શક્તિનું નિર્મળપરિણમન થતું નથી પણ વિકાર થાય છે; આત્મા એક સાથે અનંતશક્તિસંપન્ન
છે, અનંત શક્તિના પિંડરૂપ જે સ્વભાવ તેના અવલંબને પરિણમતાં મોક્ષમાર્ગરૂપ પરિણમન થાય છે, તે
પરિણમનમાં અનંત શક્તિઓ નિર્મળપણે ઊછળે છે, ને તે જ શક્તિનું ખરું પરિણમન છે. વિભાવ તો આત્માનું
ખરું પરિણમન નથી એમ કહીને તેની વાત ઊડાડી દીધી, એટલે કે અજ્ઞાનીઓને તો આ શક્તિનું નિર્મળ–
મોક્ષમાર્ગરૂપ પરિણમન થતું નથી. અહીં જે વાત ચાલે છે તે તો શક્તિઓના નિર્મળ પરિણમનની વાત છે. જ્ઞાનને
અંતર્મુખી