પૂજિત પંચમ ભાવ પરિણતિ–
કારણશુદ્ધપર્યાય
એક ખાસ મહત્ત્વનો વિષય; સમુદ્રના દ્રષ્ટાંતે તેની સમજણ.
[૧] ઔદયિકભાવ, ઔપશમિકભાવ, ક્ષાયોપશમિકભાવ કે ક્ષાયકભાવ એ ચારે ભાવો સાપેક્ષ
છે, ઉત્પાદવ્યયવાળી પર્યાયરૂપ છે.
* જેમ સમુદ્રમાં મોજાં હોય છે તેમ આત્મામાં રાગાદિ વિકારી ભાવો અથવા તેના અભાવથી
પ્રગટતી નિર્મળ પર્યાયો છે, તે બધા અપેક્ષિતભાવો છે, ક્ષણિક ઉત્પાદ–વ્યયરૂપ છે, તેથી તે ભાવો
સમ્યગ્દર્શનના આશ્રયભૂત નથી.
[૨] આત્મામાં એક ‘કારણશુદ્ધપર્યાય’ અથવા વિશેષ પારિણામિકભાવ છે તે નિરપેક્ષ છે, તેમાં
ઉદયાદિની અપેક્ષા નથી; તેને નિરપેક્ષપર્યાય અથવા ધ્રુવપર્યાય પણ કહેવાય છે.
* જેમ સમુદ્રમાં પાણીના દળની સપાટી એક સરખી હોય છે તેમ આત્મામાં ‘કારણશુદ્ધપર્યાય’
છે, તે સદા એક સરખી છે, તેને ઉદયાદિની અપેક્ષા લાગતી નથી, તે વિશેષ પારિણામિકભાવરૂપ છે,
આત્મામાં સદા સદ્રશપણે વર્તે છે. આ કારણશુદ્ધપર્યાય દરેક ગુણમાં પણ છે.
[૩] આત્માના ત્રિકાળી દ્રવ્ય–ગુણરૂપ સામાન્ય પારિણામિકભાવ, અને વર્તમાન
કારણશુદ્ધપર્યાયરૂપ વિશેષ પારિણામિકભાવ, એ બંને થઈને પારિણામિકભાવની પૂર્ણતા છે. તેને
નિરપેક્ષસ્વભાવ ભાવ અથવા શુદ્ધ નિરંજન એકરૂપ અનાદિનિધનભાવ પણ કહેવાય છે.
* જેમ સમુદ્રમાં પાણીનું દળ, પાણીનો શીતળ સ્વભાવ અને પાણીની સપાટી, ––એ ત્રણે
અભેદરૂપ તે સમુદ્ર છે, તે ત્રણે હમેશાં એવાને એવા જ રહે છે; તેમ આત્મામાં, –આત્મદ્રવ્ય, તેના
જ્ઞાનાદિ ગુણો, અને તેનું સદ્રશરૂપ ધ્રુવ–વર્તમાન અર્થાત્ કારણશુદ્ધપર્યાય–એ ત્રણે થઈને વસ્તુસ્વરૂપની
પૂર્ણતા છે, તે જ પરમ પારિણામિકભાવ છે, અને તે જ સમ્યગ્દર્શનના આશ્રયભૂત છે.
જેમ “સમુદ્રની સપાટી” એમ બોલાય છતાં––સમુદ્રનું પાણી, તેની શીતળતા અને તેની વર્તમાન
એકરૂપ સપાટી–એ ત્રણે જુદાં નથી; તેમ આત્મામાં દ્રવ્ય–ગુણ તે સામાન્ય પારિણામિક અને તેની
કારણશુદ્ધપર્યાય તે વિશેષ પારિણામિક એમ કહેવાય છતાં, દ્રવ્ય, ગુણ અને તેનું ધ્રુવરૂપ વર્તમાન એ ત્રણે
(અર્થાત્ સામાન્ય પારિણામિક અને વિશેષ પારિણામિક) ખરેખર જુદા નથી પણ અભેદ છે, તે જ
વસ્તુસ્વરૂપની પૂર્ણતા છે, તેના જ આશ્રયે સમ્યગ્દર્શનાદિ થાય છે.
વિશેષ સ્પષ્ટતા માટે સામું પાનું જુઓ.