વિશેષ સ્પષ્ટીકરણ
(૧) વસ્તુસ્વરૂપમાં દ્રવ્ય ગુણ પર્યાય જુદા જુદા નથી.
(૨) જે દ્રવ્ય–ગુણ તથા તેની નિરપેક્ષ કારણશુદ્ધપર્યાય છે તે ત્રિકાળ એકરૂપ છે, તેમાં સદાય
સદ્રશ પરિણમન છે. અપેક્ષિત પર્યાયમાં ઉત્પાદ–વ્યયરૂપ વિસદ્રશ પરિણમન છે, સંસાર કે મોક્ષ બંને
પર્યાયનો સમાવેશ અપેક્ષિત પર્યાયમાં થાય છે.
(૩) જ્યારે તે અપેક્ષિત પર્યાયનું વલણ ધ્રુવવસ્તુ તરફ–પરમ પારિણામિકભાવ તરફ–જાય
ત્યારે, તે ધ્રુવ વસ્તુ એકરૂપ સંપૂર્ણ હોવાથી, ત્યાં તે પર્યાયનો ઉપયોગ સ્થિર રહી શકે છે, અને જેમ જેમ
તે સ્થિર રહે છે તેમ તેમ તે પર્યાયની નિર્મળતા વધતી જાય છે.
(૪) આ પરમપારિણામિકભાવના સ્વરૂપને માનવું––શ્રદ્ધામાં લેવું તે જ સમ્યગ્દર્શન છે.
(પ) સમ્યગ્દર્શનના ધ્યેયરૂપ પરમપારિણામિક ભાવ ધ્રુવ છે, અને તેની સાથે ત્રિકાળ અભેદરૂપ
રહેલી કારણશુદ્ધપર્યાય છે તેને ‘પૂજિત પંચમ ભાવ પરિણતિ’ કહેવામાં આવી છે.
(૬) દ્રવ્યદ્રષ્ટિમાં જે પર્યાય ગૌણ કરવાની વાત આવે છે તે તો ઔદયિકાદિ ચાર ભાવોની
પર્યાય સમજવી; આ પંચમભાવપરિણતિ અર્થાત્ કારણશુદ્ધપર્યાય ગૌણ થઈ શકે નહિ, કેમકે તે તો વસ્તુ
સાથે ત્રિકાળ અભેદ છે. સમ્યગ્દર્શનાદિ નિર્મળ પર્યાયોને દ્રવ્યગુણ અને કારણશુદ્ધપર્યાય–એ ત્રણેની
અભેદતાનું જ અવલંબન છે, ત્રણનું જુદું જુદું અવલંબન નથી.
(૭) ધર્માસ્તિકાય વગેરે ચાર દ્રવ્યોની પર્યાય સદા એકરૂપ પારિણામિકભાવે જ વર્તે છે, તેનો
જ્ઞાતા તો જીવ છે; જીવની પ્રગટ પર્યાયમાં તો સંસાર–મોક્ષ વગેરે વિસદ્રશતા છે, પણ તે સિવાયની
એકસદ્રશ એકરૂપ નિરપેક્ષ “કારણશુદ્ધપર્યાય” સદા પારિણામિક ભાવે વર્તે છે, તે ઉપાધિરહિત છે અને
સર્વે નિર્મળ પર્યાયો પ્રગટવાનું કારણ છે, દ્રવ્યની સાથે તે સદા અભેદપણે વર્તે છે. આ કારણશુદ્ધપર્યાયને
‘પરમ પારિણામિક ભાવની પરિણતિ’ કહીને એમ બતાવ્યું છે કે જેવી ત્રિકાળ સામાન્ય વસ્તુ છે એવું જ
તેનું વિશેષ પણ સદ્રશપણે વર્તે છે.
(૮) આ કારણશુદ્ધપર્યાયનો વ્યક્ત ભોગવટો હોતો નથી; ભોગવટો તો કાર્યપર્યાયનો હોય છે.
સંસાર કે મોક્ષ તે બંને કાર્યપર્યાય છે.
(૯) જગતમાં સંસાર પર્યાય, સાધકપર્યાય કે સિદ્ધપર્યાય સામાન્યપણે અનાદિ અનંત છે,... તેમ
આ કારણશુદ્ધપર્યાય તો એકેક જીવને અનાદિ અનંત સદ્રશપણે છે, તેનો કદી વિરહ નથી. આ
કારણશુદ્ધપર્યાય નવી પ્રગટતી નથી પણ તેનું ભાન કરનાર જીવને સમ્યગ્દર્શનાદિ કાર્ય નવું પ્રગટે છે.
(૧૦) પરમ કૃપાળુ પૂજ્ય ગુરુદેવશ્રીએ શ્રી નિયમસાર ગા. ૩ તથા ૧૦ થી ૧પ ઉપરનાં
પ્રવચનોમાં તેમજ પં. બનારસીદાસજીની પરમાર્થ વચનિકામાં કહેલ ‘આગમ–અધ્યાત્મના સ્વરૂપ’ ઉપરના
પ્રવચનોમાં આ વિષયનું ઘણું સ્પષ્ટીકરણ કર્યું છે, તેના આધારે અહીં સંક્ષિપ્ત લખ્યું છે. આ વિષય સૂક્ષ્મ
અને સીધો ગુરુગમે સમજવા યોગ્ય છે. જિજ્ઞાસુ વાંચકોને આ નવા વિષયની કાંઈક ઝાંઈ આવે તે માટે
આટલું પ્રસિદ્ધ કર્યું છે. પૂ. ગુરુદેવનાં વિસ્તૃત પ્રવચનો હવે પછી ‘આત્મધર્મ’ માં પ્રસિદ્ધ થશે.