રાગનો સાક્ષી રહે છે તેને આ નય હોય છે. રાગ થાય છે તે પર્યાયનો સ્વભાવ છે, જે પર્યાયમાં રાગ થાય છે તે
જ પર્યાયનો તે સ્વભાવ છે, બીજી પર્યાયમાં તેનો અભાવ છે, તે આત્માનો કાયમી સ્વભાવ હોય તો તે કદી ટળે
નહિ, પણ ક્ષણિકપર્યાયનો ધર્મ હોવાથી તે ટળી શકે છે. રાગને ક્ષણિક પર્યાયનો ધર્મ કહેતાં તેમાં એ વાત આવી
ગઈ કે પરને લીધે કે કર્મના ઉદયને લીધે રાગ થયો નથી;––જેનો જે ધર્મ હોય તે બીજી ચીજને લીધે હોઈ શકે
નહિ. પર્યાયમાં રાગ અને તે જ વખતે તેનું સાક્ષીપણું–એ બંને ધર્મ સાધકને એક સાથે વર્તતા હોવા છતાં, એકના
કારણે બીજો ધર્મ નથી. ‘રાગ છે માટે તેને જાણે છે?’–ના; રાગને લીધે સાક્ષીપણું નથી, સાક્ષીપણું એક સ્વતંત્ર
સ્વભાવ છે.
રાગથી અધિક રહીને તેના સાક્ષીપણે પરિણમે છે–એવો સાધકનો ધર્મ છે. તેમાં રાગને કારણે સાક્ષીપણું નથી. જો
એક ધર્મ બીજા ધર્મને કારણે હોય તો તે ધર્મની હીનતા થાય છે એટલે કે તે ધર્મ સ્વતંત્ર સાબિત થતો નથી.
વસ્તુ અપેક્ષાએ જોતાં બધા ધર્મો પરસ્પર સાપેક્ષ છે, પણ તે દરેક ધર્મ પોતપોતાથી જ છે.
ભિન્ન ઓળખાવે છે, પણ મારા ધર્મો પરને કારણે ને પરના ધર્મો મારા કારણે–એમ માને તો તેને બે વસ્તુ વચ્ચે
આંતરો પડતો નથી.
બદલે એકલા રાગના કર્તાપણાને જ દેખે ને સાક્ષીરૂપ અકર્તા સ્વભાવને ન દેખે તો તેણે આત્મા સામે જોયું જ
નથી, એકાંત રાગ સામે જોયું છે, એટલે તેને ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્માની સિદ્ધિ થતી નથી.
અકર્તારૂપ નિશ્ચયસ્વભાવનું ભાન પણ સાથે જ રહેલું છે. આ રીતે સાધકને નિશ્ચય–વ્યવહાર બંને એક સાથે હોય
છે. પહેલાંં વ્યવહાર ને પછી નિશ્ચય–એમ નથી. ક્ષણિક પર્યાયમાં રાગનો કર્તા છે તે વ્યવહાર અને ત્રિકાળી
સ્વભાવથી રાગનો અકર્તા છે તે નિશ્ચય, તે બન્ને પોત પોતાના કારણે એક સમયે જ છે. કોઈ એમ કહે કે––
પહેલો વ્યવહાર પરિણમે ને પછી વ્યવહાર નિશ્ચયનું કારણ થાય, તો એ વાત તદ્ન મિથ્યા છે. રાગના કર્તારૂપ
વ્યવહાર વખતે જ જો અકર્તાસ્વભાવનું ભાન ન વર્તતું હોય તો તેને રાગ સાથે એકત્વબુદ્ધિથી મિથ્યાત્વ છે, તેની
દ્રષ્ટિ એકાંતરાગ ઉપર પડી છે એટલે તેનો નય પણ સાચો નથી. એકલો રાગનો કર્તા જ થઈને કર્તાધર્મને અને
અકર્તાધર્મ (અર્થાત્ સાક્ષીધર્મ) ને જાણી ન શકાય. પણ પોતે શુદ્ધચૈતન્યની દ્રષ્ટિ કરીને રાગનો અંશે અકર્તા
થયો છે ને હજી અંશ રાગનું કર્તાપણું પણ છે–એવા સાધકને બન્ને ધર્મોનું યથાર્થ જ્ઞાન હોય છે.
સાંભળવા ઊભો નહિ રહે. ‘પ્રભો! આત્માનું સ્વરૂપ શું છે? તેનો અનુભવ કેમ થાય?’–એમ વિનયથી પૂછનાર
શિષ્યને આત્મા સમજવાની જિજ્ઞાસા છે, સાચા ગુરુની શ્રદ્ધા છે, કુદેવાદિની માન્યતા છૂટી ગઈ છે, સ્વર્ગ વગેરે
કેમ મળે––તેની ભાવના નથી, પણ આત્માના આનંદનો અનુભવ કેમ થાય––તે જ ભાવના છે. એવા સુપાત્ર
જીવને અહીં આચાર્યદેવ આત્માનું સ્વરૂપ સમજાવે છે. આ