કહેતાં મોક્ષમાર્ગરૂપી કાર્ય, તેનું સાક્ષાત્–સીધું–નજીકનું કારણ કોણ તે અહીં બતાવવું છે.
જગતમાં સૌથી પહેલાં મોક્ષ ક્યો જીવ પામ્યો?
– મોક્ષ અનાદિથી જ જગતમાં છે.
સૌથી પહેલાં મોક્ષમાર્ગ કોણે સાધ્યો?
– મોક્ષમાર્ગ જગતમાંઅનાદિથી જ છે.
સંસારમાં સૌથી પહેલો ભવ ક્યો?
– સંસાર અનાદિથી જ છે.
જેમ એ ત્રણે પ્રકાર સામાન્યપણે અનાદિઅનંત છે, તેમ દ્રવ્ય–ગુણની ત્રિકાળી શક્તિ સાથે તેના
સદ્રશવર્તમાનરૂપ કારણશુદ્ધપરિણતિ પણ અનાદિઅનંત સામાન્યરૂપ છે; જેમ ઉપરના ત્રણ બોલ (મોક્ષ, મોક્ષમાર્ગ,
સંસાર) સામાન્ય લીધા, તેમ અહીં દ્રવ્ય ગુણ અને તેની કારણશુદ્ધપરિણતિ એ ત્રણે અભેદપણે અનાદિઅનંત
સામાન્ય એકરૂપ છે. આમાં ફેર એટલો છે કે ઉપરના ત્રણ બોલ તો જગતમાં સામાન્યપણે છે, ને આ ત્રણ બોલ તો
એકેક જીવમાં સામાન્યપણે અનાદિઅનંત છે. સંસાર–મોક્ષમાર્ગ કે મોક્ષ એ વિશેષ પર્યાયો છે.
ત્રિકાળી દ્રવ્ય–ગુણ તે સામાન્યધુ્રવ, ને તેનું સદ્રશરૂપ વર્તમાન તે વિશેષધુ્રવ; આવા દ્રવ્ય–ગુણ ને તેનું
સદ્રશવર્તમાન–એ ત્રણે અભેદપણે દ્રવ્યાર્થિકનયનો વિષય છે, તે સામાન્ય છે, દરેક જીવને અનાદિઅનંત પારિણામિક
સ્વભાવે વર્તે છે. જગતમાં એવો કોઈ જીવ નથી કે જેને શુદ્ધ દ્રવ્ય–ગુણ અને તેની ધુ્રવકારણરૂપ સદ્રશપરિણતિ ન હોય.
કેવળજ્ઞાન જગતમાં ક્યારે નથી?–અનાદિઅનંત છે. અને તે કેવળજ્ઞાનનું ‘કારણ’ દરેક જીવમાં
અનાદિઅનંત છે, તેને અહીં કારણસ્વભાવ જ્ઞાનઉપયોગ કહીને વર્ણવેલ છે.
જ્ઞાનઉપયોગના બે પ્રકાર કહ્યા– એક સ્વભાવરૂપ અને બીજો વિભાવરૂપ.
કુમતિ વગેરે એકાંત વિભાવજ્ઞાન જગતમાં અનાદિઅનંત છે.
સમ્યક્મતિશ્રુત વગેરે જ્ઞાન પણ જગતમાં અનાદિઅનંત છે.
કેવળજ્ઞાન તે સ્વભાવજ્ઞાન છે તે પણ જગતમાં અનાદિઅનંત છે.
કેવળજ્ઞાનના કારણરૂપ સ્વભાવજ્ઞાન પણ અનાદિઅનંત છે.
જેમ–‘પરમાર્થવચનિકા’ માં કહ્યું હતું કે વિકારની પરંપરારૂપ આગમપદ્ધતિ, અને શુદ્ધચેતનાપરિણતિની
પરંપરારૂપ અધ્યાત્મપદ્ધતિ, એ બંને ધારા જીવમાં અનાદિથી ચાલી આવે છે, તેમાંથી શુદ્ધતાની ધારાને
(કારણશુદ્ધપર્યાયને) કારણ તરીકે સ્વીકારતાં મોક્ષમાર્ગ શરૂ થઈ જાય છે તે આગમ–પદ્ધતિ છૂટતી જાય છે.
તેમ–અહીં કહે છે કે આત્મામાં કારણરૂપ સ્વભાવજ્ઞાન અનાદિથી ચાલ્યું આવે છે, ને વિભાવજ્ઞાન પણ
અનાદિનું વર્તે છે. તેમાંથી સ્વભાવજ્ઞાનને કારણપણે સ્વીકારીને જ્યાં તેનું અવલંબન લીધું ત્યાં કેવળજ્ઞાન ખીલી જાય
છે ને વિભાવજ્ઞાન છૂટી જાય છે. ‘કારણ સ્વભાવજ્ઞાન’ કહીને કેવળજ્ઞાનનો આધાર બતાવ્યો છે. કારણસ્વભાવજ્ઞાન
બધા જીવોને અનાદિઅનંત છે, પણ તે કારણ તરફ પોતાનો ઉપયોગ વાળીને એકાગ્ર થાય ત્યારે જ તેનું કાર્ય પ્રગટે
છે, અને તે જીવને જ કારણનો ખરો મહિમા સમજાય છે.
મ...હ...ત્વ...નું
‘કારણશુદ્ધપરિણતિ’ કહેતાં તેમાં ત્રિકાળી ગુણ ને દ્રવ્ય અભેદ જ છે, એ બધાનું ભેગું જ આલંબન છે. આ
અભેદના અવલંબને જ સમ્યગ્દર્શનથી શરૂ કરીને સિદ્ધદશા સુધીના નિર્મળ ભાવો પ્રગટે છે. ‘કારણ’ તો ત્રિકાળ
શુદ્ધપણે વર્તે જ છે, પણ તેને કારણ બનાવનારું કાર્ય વર્તમાન નવું થાય છે. ‘કારણ’ ને કારણપણે સ્વીકાર્યું કોણે?
સ્વીકારનાર તો કાર્ય છે, અને તે જ મોક્ષમાર્ગ છે. આ મોક્ષમાર્ગરૂપી કાર્ય સામાન્યપણે જગતમાં અનાદિઅનંત હોવા
છતાં, વ્યક્તિગતપણે તે કાર્ય નવું થાય છે. ‘કારણ’ દરેક જીવમાં અનાદિઅનંત છે પણ તે કારણને અંગીકાર કરીને
કાર્ય નવું થાય છે, કારણને કારણ બનાવનારું કાર્ય નવું થાય છે. કારણને કારણ તરીકે સ્વીકારતાં શુદ્ધકાર્ય થાય છે.
જ્યાં આવું અપૂર્વ કાર્ય થયું ત્યાં કારણનું ભાન નવું પ્રગટયું, ત્યાં ખબર પડી કે ઓહો! મારામાં આવું કારણ તો
પહેલાં પણ હતું પણ મને તેનું ભાન ન હતું તેથી કાર્ય ન પ્રગટયું.
જુઓ આ ઘણી સરસ ને મૂળભૂત વાત છે, અમૃત જેવી મીઠી વાત છે. આત્મામાં મોક્ષમાર્ગરૂપી કાર્ય કેમ
થાય તેની આ વાત છે.
દ્રવ્ય–ગુણ અને તેની કારણશુદ્ધપરિણતિ એ બધું અભેદ છે. તે અભેદ સાથે અભેદતા કરનારું કાર્ય જાગે ત્યારે
તેને કારણનો ખ્યાલ આવે છે. ખ્યાલ ન હતો ત્યારે પણ તેને ‘કારણ’ તો પડયું જ હતું પણ તે કારણને કારણ
માગસરઃ ૨૪૮૨
ઃ ૨૩ઃ