પરિણમી રહી છે. –આ રીતે જ્ઞાનમાત્ર ભાવમાં બધી શક્તિઓ સમાયેલી છે એમ કહ્યું. પરંતુ એકલા જ્ઞાનગુણમાં
કાંઈ બીજા બધા ગુણો આવી જતા નથી. જો એક ગુણમાં બીજા બધા ગુણ આવી જાય તો તો એક ગુણ પોતે જ
આખું દ્રવ્ય થઈ ગયું! –પણ એમ નથી.
વર્ણન છે. આત્માનો સ્વભાવ અનેકાન્તમય કઈ રીતે છે. એટલે કે તેમાં અનંતધર્મો કઈ રીતે છે તે સ્પષ્ટ
સમજાવવા માટે આચાર્યદેવે આ વર્ણન કર્યું છે. –તેથી જિજ્ઞાસુઓએ આ વાત સમજવી જરૂરી છે.
તે આત્માનો સ્વભાવ નથી. આ તો આત્માના સ્વભાવની વાત છે, આત્માના સ્વભાવમાં કેવા કેવા ધર્મો રહેલા
છે તે અહીં ઓળખાવે છે. આ રીતે ‘અનેકાન્ત’ આત્માને પરથી અત્યંત જુદો ને પોતાના અનંત ધર્મોથી
પરિપૂર્ણ બતાવે છે. આવા આત્માને જાણવો–શ્રદ્ધવો–અનુભવવો તે મુક્તિમાર્ગ છે.
પોતાના સ્વભાવભૂત જ છે; ઉત્પાદ–વ્યયને ધુ્રવતા એ ત્રણે થઈને દ્રવ્યનું સત્પણું છે. ‘ધુ્રવતા’ એટલે વસ્તુમાં
કાયમ રહેવાનો પણ સ્વભાવ છે, અને ‘ઉત્પાદ–વ્યય’ એટલે બદલવાનો પણ સ્વભાવ છે. કાયમ રહેવું અને
બદલવું એ બંને એકબીજાથી વિરુદ્ધ નથી પણ એ બંને થઈને જ દ્રવ્યનું સત્પણું છે. આવા ઉત્પાદ–વ્યય–
ધુ્રવતાવાળી સત્તા વગર દ્રવ્યના પરિણામ સિદ્ધ થઈ શકે નહિ. આ રીતે જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માની પરિણામશક્તિ
ઉત્પાદ–વ્યયધુ્રવરૂપ સત્તામય છે. એક પરિણામ શક્તિમાં નિત્યપણું અને અનિત્યપણું બંને સમાય છે. નિત્યપણું
નક્કી કરનાર તો અનિત્ય છે; જો અવસ્થા બદલતી ન હોય તો, અનાદિની અજ્ઞાનદશા પલટીને જ્ઞાનદશા થયા
વગર, આત્મદ્રવ્યની નિત્યતાનો નિર્ણય કોણ કરે? નિત્યતાનો નિર્ણય તો પર્યાયમાં થાય છે, અને તે પર્યાય
અનિત્ય છે. તથા, જો નિર્ણય કરનારો આત્મા સળંગ નિત્ય ટકતો ન હોય તો તે નિર્ણયના ફળને કોણ ભોગવે?
અને તે નિર્ણય કોના આધારે કરે? માટે વસ્તુપણે આત્મા પોતે નિત્ય પણ છે; કાયમ ‘હું... હું’ એવા સંવેદનથી
તેની નિત્યતાનો અનુભવ થાય છે; ને પર્યાયમાં દુઃખ–સુખ, અજ્ઞાન–જ્ઞાન ઈત્યાદિ અનેક ફેરફારના અનુભવથી
તેની અનિત્યતા સિદ્ધ થાય છે. હે જીવ! શરીર અને રાગાદિ બાદ કરતાં એકલું જ્ઞાન રહ્યું તે પણ સ્વત: આવા
પરિણામસ્વભાવવાળું છે, તેમાં આનંદ છે, પ્રભુતા છે, સ્વચ્છતા છે, ચૈતન્યમય જીવન છે. –ઈત્યાદિ અનંતી
શક્તિઓ તારા જ્ઞાનમાત્ર સ્વભાવને અભિનંદે છે. માટે તું પરની સામે ન જોતાં અંર્તદ્રષ્ટિ કરીને આવા તારા
આત્મસ્વભાવને દેખ....... તારા આત્માના અનંત નિધાનને દેખ. એને દેખતાં જ તને અતીન્દ્રિય આનંદનો
અનુભવ થશે, ને ક્યાંય પરના આશ્રયથી લાભ થવાની તારી મિથ્યાબુદ્ધિ ટળી જશે.
હું હતો ને અત્યારે શુભવિચારમાં હું છું–એમ પોતાના સળંગપણાનો અનુભવ થાય છે–તે સદ્રશતા વિના બની
શકે નહીં. આ રીતે સદ્રશતા અને વિસદ્રશતા (અર્થાત્ ઉત્પાદ–વ્યય ને ધુ્રવતા) વિના પરિણામરૂપ કાર્ય થઈ શકે
જ નહિ. એક પરિણામશક્તિમાં આ બધું આવી જાય છે. પરિણામશક્તિ આત્માની છે એટલે પોતાની પર્યાયના
ઉત્પાદ–વ્યય (–સમ્યક્ત્વનો ઉત્પાદ, મિથ્યાત્વનો વ્યય ઈત્યાદિ) પોતાના સ્વભાવથી જ થાય છે, કોઈ કર્મ વગેરે
નિમિત્તોને લીધે આત્માના પરિણામ થતાં નથી.