(૧) નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શન (૨) કુધર્મ (૩) વ્યવહાર સમ્યગ્દર્શન (૪) કુગુરુ (પ) એકાન્તવાદ (૬) નિર્જરા
ઉત્તર (૩) अ:–
(૧) નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શન:– જગતના સમસ્ત પર દ્રવ્યોથી ને પરભાવોથી ભિન્ન પોતાના શુદ્ધ આત્માની
શ્રદ્ધા કરવી–અટળ રુચિ કરવી–અનુભવસહિત પ્રતીત કરવી તે નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શન છે.
(૨) કુધર્મ:– જ્યાં મિથ્યાત્વ તથા રાગદ્વેષરૂપ ભાવહિંસામાં તેમજ ત્રસસ્થાવર જીવોના ઘાતરૂપ દ્રવ્ય–
હિંસામાં ધર્મ માનવામાં આવતો હોય, અને સર્વજ્ઞદેવ, નિર્ગ્રંથગુરુ વગેરેના સ્વરૂપને વિપરીત માનવામાં આવતું
હોય તે કુધર્મ છે.
(૩) વ્યવહાર સમ્યગ્દર્શન:– જીવ અજીવાદિ સાતે તત્ત્વોને જેમ છે તેમ જાણીને શ્રદ્ધા કરવી, તથા
સર્વજ્ઞદેવ, નિર્ગ્રંથગુરુ અને અનેકાન્તમય અહિંસા ધર્મ તેની શ્રદ્ધા કરવી તે વ્યવહાર સમ્યગ્દર્શન છે.
(૪) કુગુરુ:– જેના અંતરમાં મિથ્યાત્વાદિ પરિગ્રહ વર્તે છે, જેઓ પોતાની મહંતતા અર્થે કુલિંગ–ખોટા
વેષો ધારણ કરે છે, અથવા વસ્ત્રાદિ પરિગ્રહ રાખીને પણ પોતાને મુનિ મનાવે છે, –તેને કુગુરુ જાણવા. કુગુરુઓ
તે પથ્થરની નૌકા સમાન છે, પથ્થરની નૌકાની માફક તેઓ સ્વયં તો ભવસાગરમાં ડુબે છે ને તેમનો આશ્રય
(શ્રદ્ધા–ભક્તિ) કરનારાને પણ તે ડુબાડે છે.
(પ) એકાન્તવાદ:– વસ્તુ તો નિત્ય–અનિત્ય ઈત્યાદિ અનેક ધર્મસ્વરૂપ હોવા છતાં, બીજા ધર્મોની
અપેક્ષા છોડીને તેને સર્વથા એક જ ધર્મરૂપ કહેવી તે એકાન્તવાદ છે. જેમ કે ‘આત્મા નિત્ય જ છે’ –અથવા
‘આત્મા અનિત્ય જ છે’ –એમ માનવું તે બંને એકાન્તવાદ છે.
(૬) નિર્જરા:– સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રના બળથી પૂર્વકર્મોનું ખરી જવું તે નિર્જરા છે. શુદ્ધોપયોગથી
આત્મામાં એકાગ્ર થતાં શુભ–અશુભ સમસ્ત ઈચ્છાઓ રોકાઈ જાય છે તે તપ છે, તેના વડે કર્મો ખરી જાય છે;
તેમાં શુદ્ધોપયોગ તે ભાવ નિર્જરા છે, ને જડકર્મોનું અંશે ખરી જવું તે દ્રવ્યનિર્જરા છે.
પ્રશ્ન:– (૩) બ:– નીચેના વિષયો પૂર્વાપર સંબંધ આપીને સમજાવો–
(૧)......... સો સમ્યગ્જ્ઞાન કલા હૈ. (૨)......... શિવસ્વરૂપ શિવકાર.
(૩)......... તિનહી કો સેવત ગિનત ચૈન. (૪)......... આતમ–અનાતમ કે જ્ઞાનહીન.
(૫)......... જગજાલ ભ્રમણ કો દેહુ ત્યાગ.
ઉત્તર:– (૩) બ:– (૧) નિશ્ચય મોક્ષમાર્ગરૂપ સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રનું સ્વરૂપ બતાવતાં પં.
દૌલતરામજી છહ ઢાળામાં ત્રીજી ઢાળમાં કહે છે કે–
પરદ્રવ્યનિતેં ભિન્ન આપમેં રુચિસમ્યક્ત્વ ભલા હૈ,
આપ રૂપ કો જાનનો સો સમ્યક્જ્ઞાન કલા હૈ...
પરથી ભિન્ન પોતાના શુદ્ધાત્માની રુચિ તે સમ્યક્ત્વ છે, અને પોતાના આત્મસ્વરૂપનું જ્ઞાન તે
સમ્યગ્જ્ઞાનરૂપી કળા છે........
(૨) છહ ઢાળાના મંગલાચરણમાં જ કહે છે કે–
તીન ભુવન મેં સાર વીતરાગ–વિજ્ઞાનતા, શિવસ્વરૂપ શિવકાર નમહું ત્રિયોગ સમ્હારિકે.
રાગ–દ્વેષ રહિત એવું જે વીતરાગી–વિજ્ઞાન તે ત્રણ ભુવનમાં સારભૂત છે અને તે શિવસ્વરૂપ એટલે કે
કલ્યાણ–સ્વરૂપ છે, તથા શિવકાર એટલે મોક્ષ કરાવનારું છે; તેથી તે વીતરાગીવિજ્ઞાનને મન–વચન–કાયાથી
સાવધાની–પૂર્વક નમસ્કાર કરું છું.
(૩) મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવો તત્ત્વોની વિપરીત શ્રદ્ધા કઈ રીતે કરે છે તે બતાવતાં બીજી ઢાળમાં કહે છે કે–
તન ઉપજત અપની ઉપજ જાન, તન આપ કો નાશ માન,
આદિ પ્રગટ યે દુઃખ દૈન, તિનહી કો સેવત ગિનત ચૈન.
શરીર ઊપજતાં પોતાના આત્માની ઉત્પત્તિ માને છે ને શરીરનો નાશ થતાં પોતાના આત્માનો નાશ
માને છે. તથા રાગાદિક પ્રગટપણે દુઃખ દેનારા હોવા છતાં તેના સેવનથી સુખ માને છે.
(૪–૫) બીજી ઢાળમાં, ગૃહીત મિથ્યાચારિત્રનું સ્વરૂપ બતાવીને તે છોડવાનો ઉપદેશ આપતાં કહે છે કે–
જો ખ્યાતિ લાભ પૂજાદિ ચાહ ધરિ કરત વિવિધ વિધ દેહ દાહ,
આતમ–અનાતમ કે જ્ઞાનહીન જે જે કરની તન કરન છીન;
તે સબ મિથ્યા ચારિત્ર ત્યાગ અબ આતમ કે હિત પંથ લાગ,
જગજાલ ભ્રમણ કો દેહુ ત્યાગ અબ દૌલત નિજ આતમ સુપાત્ર.
[અનુસંધાનાર્થે જાુઓ ટાઈટલ પૃષ્ઠ ૨]