: ૨૧૨ : ‘આત્મધર્મ’ : ભાદરવો : ૨૪૮૨
‘છે કર્મ અષ્ટ વિનષ્ટ, અષ્ટ મહાગુણે સંયુક્ત છે, શાશ્વત, પરમ ને લોક–અગ્ર વિરાજમાન શ્રી સિદ્ધ છે.’
આ રીતે બહિરાત્મા, અંતરાત્મા અને પરમાત્મા–એ ત્રણે પ્રકારના આત્માઓને ઓળખીને, તેમાંથી
બહિરાત્મપણાને તો હેય જાણીને છોડવું, અને અંતરાત્મા થઈને, પરમાત્મસ્વરૂપના ધ્યાન વડે પરમાત્મપણું પ્રગટ કરવું.
પ્રશ્ન:– (૨) अ: સાત તત્ત્વોનાં નામ લખો, અને તેમાંથી જીવતત્ત્વની, બંધતત્ત્વની અને
સંસારતત્ત્વની કેવી ભૂલ અજ્ઞાની કરે છે તે લખો.
ઉત્તર:– (૨) अ:–
સબંધમાં અજ્ઞાની જીવ નીચે પ્રમાણે ભૂલ કરે છે–
જીવતત્ત્વની ભૂલ: જીવનું સ્વરૂપ તો ચેતના અર્થાત્ દર્શનજ્ઞાનમય છે, અમૂર્તિક છે ને શરીરાદિ અજીવથી
તે ભિન્ન છે. જીવના આવા સ્વરૂપને તો મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ જાણતો નથી ને શરીરને જ આત્મા માને છે; અનુકૂળ
સામગ્રીના સંયોગથી તે પોતાને સુખી માને છે ને પ્રતિકૂળ સામગ્રીના સંયોગથી તે પોતાને દુઃખી માને છે. વળી
હું નિર્ધન, હું ધનવાન, હું રોગી, હું નિરોગી, હું રાજા, હું રંક–એ પ્રમાણે તેને જીવ માને છે, તથા શરીરનો જન્મ
જતાં જીવની ઉત્પત્તિ માને છે, તથા શરીરનો વિયોગ થતાં જીવનો જ નાશ માને છે; એ પ્રમાણે શરીરાદિ બાહ્ય
પદાર્થોની અવસ્થાને જીવની જ અવસ્થા જાણે છે, અથવા રાગાદિને જ આત્માનું સ્વરૂપ માને છે, પણ તે
શરીરાદિથી તદ્ન ભિન્ન અને રાગરહિત શુદ્ધચૈતન્યસ્વરૂપ જીવને તે અજ્ઞાની ઓળખતો નથી, તે જીવતત્ત્વની
ભૂલ છે. (જીવતત્વની ભૂલમાં અજીવ વગેરે તત્ત્વોની ભૂલ પણ ભેગી હોય જ.)
બંધતત્ત્વની ભૂલ:– મિથ્યાત્વ તેમજ હિંસાદિક તીવ્ર કષાયરૂપ ભાવો તે પાપ છે, ને દયાદિક મંદકષાયરૂપ
ભાવો તે પુણ્ય છે. આ પાપ તેમજ પુણ્ય–બંને ભાવો જીવને દુઃખકારક અને બંધનનું જ કારણ છે; છતાં
મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ તે બંનેને બંધનું કારણ ન જાણતાં તેમાંથી પુણ્યને તે ધર્મનું કારણ માને છે, એટલે કે બંધના
કારણને મોક્ષનું કારણ માનીને તે સેવે છે. જેમ બેડી સોનાની હો કે લોઢાની હો, પણ તે બંધનકર્તા જ છે, તેને
પુણ્ય અને પાપ એ બંને બંધનકર્તા જ છે, છતાં અજ્ઞાની માત્ર પાપને જ બંધનું કારણ જાણીને છોડવા જેવો માને
છે, પણ પુણ્યને તે બંધનું કારણ નથી જાણતો પણ મોક્ષનું કારણ માને છે, તે તેની બંધતત્ત્વની ભૂલ છે. વળી
પુણ્ય–પાપના નિમિત્તે જે બાહ્યસામગ્રીનો સંયોગ થાય તેમાં પણ અજ્ઞાની જીવ પોતાના જ્ઞાનાનંદ અબંધસ્વરૂપને
ભૂલીને પ્રીતિ–અપ્રીતિ કરે છે; પણ પુણ્ય–પાપના બંધનથી રહિત એવા પોતાના શુદ્ધજ્ઞાનસ્વરૂપને ઓળખા નથી,
ને બંધને જ પોતાનું સ્વરૂપ માને છે, તે બંધતત્ત્વની ભૂલ છે.
સંવરતત્ત્વની ભૂલ:– સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ જે સંવર છે તે આત્માને કલ્યાણનું કારણ છે અર્થાત્ તે
મોક્ષનું કારણ છે. પણ અજ્ઞાની જીવ તે સમ્યગ્દર્શનાદિને કષ્ટદાયક માને છે, આત્માના સ્વરૂપની સમજણ વગેરે
કરવી તે તો તેને દુઃખ અને કષ્ટરૂપ લાગે છે, તેના શ્રવણમાં ને તેના ઉપાયમાં તેને કંટાળો આવે છે, ને વિષયકષાયો
તેને ઈષ્ટ લાગે છે; તેથી તે સમ્યગ્દર્શનાદિ સંવરતત્ત્વનો ઉપાય કરતો નથી. આ તેની સંવરતત્ત્વની ભૂલ છે.
આ રીતે જીવાદિ તત્ત્વોની ભૂલ તે મિથ્યાત્વ છે, ને તે મિથ્યાત્વને લીધે જીવ ઘોર દુઃખમય સંસારમાં
પરિભ્રમણ કરી રહ્યો છે.
પ્રશ્ન:– (૨) बः– સાત તત્ત્વોમાંથી કેટલા તત્ત્વો દ્રવ્યરૂપ છે, કેટલા નિર્મળપર્યાયરૂપ છે અને કેટલા
મલિન પર્યાયરૂપ છે–તે જણાવો.
ઉત્તર:– (૨) ब:–
સાત તત્ત્વોમાંથી જીવ ને અજીવ એ બે તત્ત્વો દ્રવ્યરૂપ છે; સંવર–નિર્જરા ને મોક્ષ એ ત્રણે તત્ત્વો નિર્મળ–
પર્યાયરૂપ છે, તેમાંથી સંવર–નિર્જરા તે સાધકરૂપ (અધૂરી) નિર્મળપર્યાય છે, ને મોક્ષ તે સાધ્યરૂપ (પૂરી)
નિર્મળદશા છે; આસ્રવ અને બંધ એ બે તત્ત્વો મલિનપર્યાયરૂપ છે. (પુણ્ય–પાપ એ બંનેનો સમાવેશ આસ્રવ–
બંધમાં થઈ જાય છે.)
પ્રશ્ન:– (૩) अ:– નીચેના શબ્દોની વ્યાખ્યા લખો–