સન્મુખ થા. વિષયો ભોગવવાથી અનંતકાળે ય તૃપ્તિ થતી નથી, પણ વિષયોનું લક્ષ છોડીને ચૈતન્યના
અનુભવમાં ક્ષણમાત્રમાં તૃપ્તિ થાય છે, ધર્માત્મા અંતર્મુખ થઈને અતીન્દ્રિયઆનંદના વેદનથી તૃપ્ત–તૃપ્ત થઈ
જાય છે. અજ્ઞાની ચૈતન્યના આનંદને ચૂકીને, બાહ્યવિષયોમાં સુખબુદ્ધિથી ઝાંવા નાંખતો, અતૃપ્તપણે જ મરે છે.
ઉપભોગ કરતા તો દેખાય છે! વળી પુરાણશાસ્ત્રોમાં પણ ચક્રવર્તી–ઈન્દ્ર વગેરે ધર્માત્માઓના ભોગવૈભવની ઘણી
કથા સાંભળી છે! અને આપ કહો છો કે “ક્યો જ્ઞાની વિદ્વાન ભોગોને ભોગવશે?”–તો એ વાતનો કઈ રીતે મેળ
છે. આપ તો કહો છો કે જ્ઞાની ભોગ ભોગવે નહિ, ને પુરાણોમાં તો જ્ઞાનીના પુણ્યનું વર્ણન કરતાં તેના વૈભવના
ભોગનું ઘણું વર્ણન આવે છે! તો એની સંધિ કઈ રીતે છે?
બુદ્ધિમાન સુખબુદ્ધિથી સેવન કરશે?” “સુખબુદ્ધિથી” એવું ખાસ વિશેષણ વાપર્યું છે. ‘આનંદનું પૂર મારા
આત્મામાં છે, તે આનંદના પૂરમાં મારે ડુબકી મારવી છે, તેમાં જ મારું સુખ છે. આ વિષયો તરફની વૃત્તિ તો
વિષ જેવી છે, તેમાં મારું સુખ કે હિત નથી”–એવું ધર્મીને ભાન વર્તે છે, વિષયોમાંથી સુખ લઉં–એવી બુદ્ધિથી
વિષયોનો ઉપભોગ તેને કદી હોતો નથી. અજ્ઞાની મૂઢ જીવ સ્વભાવને જાણતો નથી, ને રાગ વડે મને લાભ
થશે–એમ તે મૂઢ માને છે, એટલે વિષયો તરફની સુખબુદ્ધિ તેને ઊભી જ છે.
વિષયભોગના ફળમાં કદી શાંતિનો ક્રમ આવે–એમ બનતું નથી. ધર્માત્માનું ધ્યેય તો આત્માની શાંતિને જ
સાધવાનું છે, પણ શાંતિને સાધતાં સાધતાં તેની સાથેના રાગના ફળમાં રાજ્યાદિ વૈભવનો સંયોગ પણ આવી
જાય છે–એવો જ ક્રમ છે. પછી વીતરાગી સાધન વધારીને, રાગ તોડીને, ભોગવૈભવને પણ છોડીને, ચૈતન્યના
આનંદમાં લીન થાય છે–મુનિ થઈને મુક્તિને સાધે છે.–આવો સાધકનો ક્રમ છે. વચ્ચે સાધકદશામાં રાગ આવે જ
નહિ કે તેના ફળરૂપ ભોગોપભોગનો સંયોગ જ્ઞાનીને હોય જ નહિ–એવો ક્રમ નથી. જ્ઞાન થતાં વેંત જ સર્વ
વિષયભોગોથી છૂટીને વનમાં ચાલ્યો જાય–એવો કાંઈ નિયમ નથી. હા, એટલો નિયમ છે કે જ્ઞાન થતાં વેંત
પોતાના આત્મા સિવાય જગતના બીજા કોઈ વિષયોમાં તેને સુખબુદ્ધિ રહેતી નથી. અને પછી ચૈતન્યના
અનુભવથી જેમ જેમ વીતરાગતા વધતી જાય છે તેમ તેમ રાગના નિમિત્તભૂત વિષયો સહેજે છૂટતા જાય છે.
પણ જ્ઞાનીને બહારમાં ભોગોપભોગ દેખાય તેથી કરીને તેને તે વિષયોમાં સુખબુદ્ધિ છે–એમ નથી. માટે એમ
અમે કહ્યું છે કે જ્ઞાનીને હિતબુદ્ધિથી કદી પણ વિષયોનો ભોગવટો હોતો નથી. અસ્થિરતાના રાગને લીધે જરાક
ભોગોપભોગની વૃત્તિ થાય છે પણ તેને તે અહિતરૂપ જાણે છે, તેમાં કદી સુખબુદ્ધિ તેને હોતી નથી. માટે હે જીવ!
તું પહેલાંં આ વાતનો નિર્ણય કર કે આત્માના સ્વભાવ સિવાય બહારના કોઈ વિષયોમાં સુખ નથી,
આત્મસ્વરૂપમાં અંતર્મુખ થયે જ સુખ છે. –આમ નક્કી કરીને બાહ્યવિષયોમાંથી સુખબુદ્ધિ છોડ ને અંતર્મુખ
ચૈતન્યના આનંદને અનુભવવાનો ઉદ્યમ કર.