: આસો : ૨૪૮૩ ‘આત્મધર્મ’ : ૨૩ :
કરીને જાણે તો તે અતીન્દ્રિય જ્ઞાનવડે દેહાદિથી ભિન્ન ચિદાનંદસ્વરૂપ આત્માનું સ્વસંવેદન થાય, એટલે
બહિરાત્મપણું ટળીને અંતરાત્મપણું થાય.
જે જીવ ઈન્દ્રિયોને જ્ઞાનનું કારણ માને તેને ઈન્દ્રિયવિષયોના જ પોષણનો અભિપ્રાય છે. ઈન્દ્રિયોના વિષયો
અનુકૂળ હોય તો ઈન્દ્રિયો પુષ્ટ રહે, ને ઈન્દ્રિયો પુષ્ટ હોય તો જ્ઞાન સારું થાય એમ અજ્ઞાની માને છે તેથી તે
ઈન્દ્રિયોને જ આત્મા માને છે ને ઈન્દ્રિયદ્વારા જ તેનું જ્ઞાન પ્રવર્તતું હોવાથી એકલા બાહ્ય વિષયોમાં જ તે વર્તે છે,
તેથી અંતરના ચૈતન્ય વિષયને જાણવા માટે તેનું જ્ઞાન “નાપાસ” છે, ચૈતન્યને જાણવાની પરીક્ષામાં તે નાપાસ થાય
છે. ભલે મેટ્રીક વગેરે મોટી પરીક્ષામાં પહેલે નંબરે પાસ થાય પણ જો ચૈતન્યતત્ત્વને ન જાણ્યું તો તેનું જ્ઞાન નાપાસ
જ છે–મિથ્યા જ છે. અને અભણ હોય–લખતાં વાંચતાં ય આવડતું ન હોય પણ જ્ઞાનને અંતર્મુખ કરીને
ચૈતન્યવિષયને જો જાણે છે તો તેનું જ્ઞાન પાસ છે, તેનું જ્ઞાન મોક્ષનું કારણ છે. જે જ્ઞાન મોક્ષનું કારણ થાય તે જ
સાચી વિદ્યા છે; એ સિવાય લૌકિક વિદ્યા ગમે તેટલી ભણે તો પણ આત્મવિદ્યામાં તો તે નાપાસ જ છે.
અરે! પોતાના ચૈતન્યતત્ત્વને ચૂકીને દેહાદિમાં જ આત્મબુદ્ધિથી અજ્ઞાની જીવ ક્ષણે ક્ષણે ભયંકર
ભાવમરણમાં મરી રહ્યો છે. બાહ્ય વિષયોમાંથી સુખ લેવા માંગે છે પણ તેમાં તો અંતરનું વાસ્તવિક સુખ
ભૂલાઈ જાય છે; ઈન્દ્રિયજ્ઞાનવડે ઈન્દ્રિયવિષયોને જ જાણે છે ને તેમાંથી સુખ લેવા માંગે છે, પણ તેમાં તો
પોતાના ચૈતન્યપ્રાણનો ઘાત થાય છે–આત્માનો આનંદ હણાય છે ને દુઃખ થાય છે, તેનો વિચાર પણ અજ્ઞાનીને
નથી. ચૈતન્યના ભાન વગર વ્રતાદિ પણ યથાર્થ ન હોય. ચૈતન્યસન્મુખ વૃત્તિ વળ્યા વગર, બાહ્ય વિષયોના
ત્યાગરૂપ વ્રત પણ હોય નહિ. ચૈતન્યસ્વભાવની સન્મુખતા વગર અજ્ઞાની વ્યવહારે વ્રતાદિ પાળે તો પણ તે
ઈન્દ્રિયદ્વારા બાહ્યવિષયોમાં જ વર્તે છે.
“આત્મા દેહાદિથી જુદો છે” એમ ભલે શાસ્ત્રાદિકથી કહે, પણ ઈન્દ્રિયોથી અને રાગથી જ્ઞાન માને તો તે
જીવ દેહાદિને જ આત્મા માને છે, દેહથી જુદો આત્મા તે માનતો નથી. દેહથી ભિન્ન આનંદસ્વરૂપ આત્મા
ઈન્દ્રિયોદ્વારા કે રાગદ્વારા જણાતો નથી, અંતર્મુખ થઈને અતીન્દ્રિય જ્ઞાનદ્વારા જ આત્મા જણાય છે. અને આવા
આત્માને જે જાણે તેને જ ચૈતન્યના આશ્રયે વીતરાગી સમાધિ રહે છે. દેહાદિની મર્ચ્છા છોડીને ચૈતન્યમાં
સાવધાન થયો તે જ સમાધિ છે. ।। ૭।।
(૮–૯)
આત્મજ્ઞાનથી વિમુખ હોવાથી, અને ઇંદ્રિયજ્ઞાન દ્વારા જ જાણતો હોવાથી અજ્ઞાની જીવ દેહથી ભિન્ન
પોતાના આત્માને જાણતો નથી, શરીરને જ આત્મા માને છે; તેમજ બીજામાં પણ તે રીતે શરીરને જ આત્મા
માને છે, અને આત્માને જ મનુષ્યાદિરૂપે માને છે, તે વાત હવે આઠમી તથા નવમી ગાથામાં કહે છે–
नरदेहस्थमात्मानमविद्वान्मन्यते नरम्।
तिर्यंचं तिर्यगंगस्थं सुरांगस्थं सुरं तथा।। ८।।
नारकं नारकांगस्थं न स्वयं तत्त्वतस्तथा।
अनंतानंतधीशक्तिः स्वसंवेद्योऽचलस्थितिः।। ९।।
જુઓ, આ અવિદ્વાન જીવની માન્યતા! અંતર્મુખ થઈને જે અતીન્દ્રિય આત્માને નથી જાણતો ને દેહાદિને
આત્મા માને છે તે ભલે ગમે તેટલા શાસ્ત્રો ભણ્યો હોય તોપણ અવિદ્વાન છે–મૂર્ખ છે–મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. પહેલાંં એમ
કહ્યું કે જ્ઞાનને સ્વસન્મુખ કરીને જે પોતાના આત્માને નથી જાણતો તે પોતાના શરીરને જ આત્મા માને છે. અને
એ રીતે જે પોતામાં શરીરને જ આત્મા માને છે તે બીજામાં પણ મનુષ્ય–દેવ વગેરેના શરીરને આત્મા જ માને
છે,–એમ હવે કહે છે.
જે જીવ બાહ્ય દ્રષ્ટિવાળો અવિદ્વાન છે તે નરદેહમાં રહેલા આત્માને નર માને છે; એ જ પ્રમાણે તિર્યંચ
શરીરમાં રહેલા આત્માને તિર્યંચ માને છે, દેવશરીરમાં રહેલા આત્માને દેવ માને છે તથા નારકશરીરમાં રહેલા
આત્માને નારક માને છે; પરંતુ આત્મા તો તે દેહથી જુદો અનંતાનંત જ્ઞાનાદિ શક્તિસંપન્ન, સ્વસંવેદ્ય,
અચલસ્થિતિવાળો છે, તેને તે જાણતો નથી. શરીર તો ટૂંકી મુદતવાળું જડ છે, ને આત્મા તો સળંગ સ્થિતિવાળો
ચૈતન્યશક્તિસંપન્ન છે–એમ અજ્ઞાની બંનેની ભિન્નતાને ઓળખતો નથી. અને એ પ્રમાણે ચિદાનંદશક્તિસંપન્ન
આત્માને જે ઓળખતો નથી તે ભલે શાસ્ત્રો ભણેલો મોટો વિદ્વાન ગણાતો હોય તો પણ ખરેખર તે અવિદ્વાન જ
છે, ચૈતન્યવિદ્યાની તેને ખબર નથી.