જ્ઞાનાનંદમૂર્તિ આત્મા સિવાય અન્ય કોઈ નથી એવા નિશ્ચિંત પુરુષોવડે જ ભગવાન આત્મા સાધ્ય છે, તેઓ જ તેને
અનુભવે છે. પોતાની કર્મશક્તિથી જ આત્મા પોતાના કાર્યને સાધે છે,–પ્રાપ્ત કરે છે.
(રાગદ્વેષમોહાદિ) કર્મરૂપે પરિણમે છે, ને સ્વભાવનું ભાન થતાં સમ્યગ્દર્શનાદિ નિર્મળ કાર્યરૂપે પરિણમે છે. પણ અહીં
એટલી વિશેષતા છે કે જેને પોતાની સ્વભાવશક્તિનું ભાન થયું છે એવા સાધક તો સ્વભાવના અવલંબને નિર્મળ
કર્મરૂપે જ પરિણમે છે; મલિન કાર્યને તે પોતાના સ્વભાવમાં સ્વીકારતા નથી કેમ કે તે મલિન ભાવ સ્વભાવના આધારે
થયેલા નથી, ને સ્વભાવ સાથે તેની એકતા નથી. શુદ્ધસ્વભાવના આધારે તો નિર્મળ કાર્ય જ થાય છે અને તેને જ
ખરેખર આત્માનું કાર્ય સ્વીકારવામાં આવે છે.
પોતે પણ વિકાર છે, તે ઇચ્છાથી કાંઈ વિકાર ટળી જતો નથી, પરંતુ શુદ્ધ જ્ઞાનાનંદ સ્વભાવ
પરમપારિણામિકભાવે સદાય વિકાર રહિત જ છે, તે સ્વભાવ સન્મુખ થઈને તેની સાથે જ્યાં એકતા કરી ત્યાં
પર્યાય પોતે નિર્વિકારરૂપે પરિણમી, ને વિકાર છૂટી ગયો. ગુણી સાથે એકતા કરતાં ગુણનું નિર્મળકાર્ય પ્રગટે ને
વિકાર ટળે.
નિર્મળભાવો પ્રગટી જાય છે. ઔદયિકભાવ પરના આશ્રયે થાય છે, પણ અંતર્મુખસ્વભાવના આશ્રયે તેની ઉત્પત્તિ થતી
નથી તેથી તે આત્માના સ્વભાવનું કાર્ય નથી. આત્માની બધી શક્તિઓ પારિણામિકભાવે છે, તેને પરની અપેક્ષા નથી.
જેમ આત્મામાં શુદ્ધ આનંદસ્વભાવ તથા જ્ઞાનસ્વભાવ પારિણામિકભાવે ત્રિકાળ સ્વતઃસિદ્ધ છે તેમ કર્તાસ્વભાવ–
કર્મસ્વભાવ–કરણસ્વભાવ–પ્રભુતાસ્વભાવ વગેરે પણ પારિણામિકભાવે ત્રિકાળ સ્વતઃસિદ્ધ છે; અંતર્મુખ થઈને તેનું
ભાન કરતાં જ તેના આધારે નિર્મળ કાર્ય પ્રગટી જાય છે. પરમપારિણામિકભાવને આશ્રયે જે કાર્ય પ્રગટયું તે પણ એક
અપેક્ષાએ તો (–પરની અપેક્ષા ન લ્યો તો) પારિણામિકભાવે જ છે, અને કર્મના ક્ષય વગેરેની અપેક્ષા લઈને તેને
ક્ષાયિક વગેરે કહેવામાં આવે છે.
સ્વભાવવાળી નથી કે જેના આશ્રયે વિકાર થાય. જો સ્વભાવના આધારે વિકાર થાય તો તો તે ટળે કઈ રીતે?
સ્વભાવના આધારે જો વિકાર થાય તો તો વિકાર પોતે જ સ્વભાવ થઈ ગયો, તેથી તે ટળી જ શકે નહિ. પરંતુ
સ્વભાવનો આશ્રય કરતાં તો વિકાર ટળી જાય છે. માટે વિકારને ઉત્પન્ન કરે એવો કોઈ સ્વભાવ આત્મામાં છે જ નહિ.
આમ અંતરમાં સ્વભાવ અને વિકારની ભિન્નતાનો નિર્ણય કરીને, સ્વભાવ સન્મુખ થતાં વિકાર ટળી જાય છે, ને
નિર્મળતા પ્રગટ થાય છે.–તેનું નામ ધર્મ છે.
સ્વભાવ છે. જો ચૈતન્યમાં સિદ્ધપદની શક્તિ ન હોય તો સિદ્ધદશા પાકશે ક્યાંથી? કેરીના ગોટલામાં આંબા થવાના
બીજ પડયાં છે તેમાંથી આંબા પાકે છે, કાંઈ લીમડામાં કે બોરડીમાં આંબા ન પાકે. તેમ ચૈતન્યમાં જ કેવળજ્ઞાન અને
સિદ્ધપદની તાકાત પડી છે તેમાંથી જ તે પ્રગટે છે, શરીરમાંથી કે રાગમાંથી તે નથી પ્રગટતું. આત્મામાં
પરમપારિણામિકભાવે ત્રિકાળ પ્રભુતા છે, તેના આશ્રયે પ્રભુતા થઈ જાય છે. આત્માની શક્તિઓ એવી સ્વતંત્ર છે કે
પોતાની પ્રભુતારૂપ કાર્ય માટે તેને કોઈ બીજાનો