એક વાર કોઈ માણસે સાધુ પાસે જઈને પૂછયુંઃ હે સ્વામી! મારાથી વિશેષ કાંઈ થઈ શકતું નથી, માટે મને કોઈ
એવો સહેલો ઉપાય બતાવો કે મારી મુક્તિ થાય!! સાધુએ કહ્યુંઃ
કપડાં ઉંદર કોતરી ગયેલ; તેને ગુસ્સો આવ્યો.. પણ ત્યાં તો તરત સાધુનું વચન યાદ આવ્યું અને એમ થયું કે
બસ! આ ઉંદર શક્તિમાન છે માટે તેને ભજવું. આમ હજી વિચાર કરે છે ત્યાં તો બિલ્લીબાઈએ ઉંદરભાઈ ઉપર
ઝપટ મારી, ને ઉંદરભાઈ તો ઊભી પૂંછડીએ ભાગ્યા. તરત જ તે માણસનો વિચાર બદલાયો કે “બિલાડી ઉંદર
કરતાં વધુ શક્તિમાન છે માટે તેને ભજવી...થોડા દિવસ બિલાડીનું ભજન કર્યું ત્યાં તો એક વાર કુતરાએ
‘હા..ઉ’ કર્યું ને બિલાડી તો “મ્યાં..ઉં” કરતી ભાગી...ત્યારથી તે માણસ કુતરાને વધુ શક્તિમાન જાણીને તેને
ભજવા લાગ્યો. એક વાર કુતરું રસોડામાં ઘૂસી ગયેલું ને તેની સ્ત્રીએ કુતરા ઉપર વેલણ ઊગામ્યું ત્યાં તો કુતરું
ભાગ્યું એટલે તે માણસને થયું કે બધા કરતાં આ સ્ત્રી જ શક્તિમાન લાગે છે; આથી તે મૂરખો પોતાની સ્ત્રીને
ભજવા લાગ્યો. એક વાર તેની સ્ત્રી દાળમાં મીઠું નાંખતાં ભૂલી ગઈ તેથી ગુસ્સે થઈને તેણે સ્ત્રી ઉપર જ્યાં
લાકડી ઊગામી ત્યાં તો સ્ત્રી રાડ પાડતી પાડતી ભાગી ગઈ. તરત જ આ ભાઈસાહેબની આંખ ઊઘડી ગઈ કે
અરે! હું તો અત્યાર સુધી આને શક્તિમાન જાણીને ભજતો હતો, પરંતુ મારાથી તો તે બીએ છે, માટે હું જ
શક્તિમાન લાગું છું, તેથી હવે બીજાનું ભજન છોડીને મારે મને જ ભજવો. (સિદ્ધાંત સમજાવવા માટેનું આ એક
કલ્પિત દ્રષ્ટાંત છે.) જેમ તે મૂરખો કૂતરાં–બિલાડાંને ભજવા લાગ્યો તેમ તીવ્ર અજ્ઞાનવશ જીવો ધરણેન્દ્ર–
પદ્માવતી–શીતળા–મેલડી વગેરે અનેક કુદેવ દેવતાને ભજે છે, ત્યાંથી જરાક આઘા ચાલે તો નિમિત્તને અને
કર્મપ્રકૃતિને જ બળવાન માનીને તેને જ ભજે છે; કદાચિત્ એથી પણ જરાક આગળ ચાલે તો અંદરના
શુભરાગથી લાભ માનીને તેના ભજનમાં અટકી જાય છે. પણ જ્યારે શ્રીગુરુ પાસે જઈને પૂછે છે કે પ્રભો!
અત્યાર સુધી મેં અનેક દેવ–દેવતાને ભજ્યાંં, નિમિત્તોને ભજ્યા, પૂજા–ભક્તિ કરી કરીને શુભરાગને પણ બહુ
ભજ્યો, છતાં મારી મુક્તિ કેમ ન થઈ? ત્યારે શ્રીગુરુ કહે છેઃ હે ભાઈ! સાંભળ!! અત્યાર સુધી જેને જેને તેં
ભજ્યાં એ કોઈનામાં એવી શક્તિ નથી કે તને મુક્તિ આપે. મુક્તિ આપે એવી શક્તિ તો તારા આત્મામાં જ છે,
માટે તે શક્તિમાનને ઓળખીને તેને ભજ, તો જરૂર મુક્તિ થાય. શક્તિમાનને ભૂલીને બીજાને ભજે તો મુક્તિ
ક્યાંથી થાય? માટે શક્તિમાનને ભજ. તારા આત્મામાં જ એવી અચિંત્યશક્તિ છે કે તે તારી મુક્તિનું સાધન
થાય. તારી મુક્તિનું કાર્ય કરી દ્યે એવી શક્તિ તો તારા આત્મામાં જ છે, જગતમાં બીજા કોઈમાં પણ એવી શક્તિ
નથી કે તારી મુક્તિનું કાર્ય કરી દ્યે, માટે અંતર્મુખ થઈને તું તારા આત્માને જ ભજ.
શુદ્ધ આત્મસ્વભાવને જ ભજો.–આવો સંતોનો ઉપદેશ છે. શ્રી પ્રવચનસારની ટીકામાં શ્રી જયસેનાચાર્ય કહે છે કેઃ
‘પંચાસ્તિકાયમાં જીવાસ્તિકાય ઉપાદેય છે, તેમાં પણ પંચપરમેષ્ઠી ઉપાદેય છે, તે પંચપરમેષ્ઠીમાં પણ અર્હત્ અને સિદ્ધ
ઉપાદેય છે, તેમાં પણ સિદ્ધ ઉપાદેય છે; અને વસ્તુતઃ (પરમાર્થે), રાગાદિરહિત અંતર્મુખ થઈને, સિદ્ધજીવોની સદ્રશ
પરિણમેલો સ્વકીય આત્મા જ ઉપાદેય છે.
પોતે જ થાય છે; આત્મા પોતે જ જ્ઞાનશક્તિવડે કેવળજ્ઞાનનો કર્તા થાય છે. આત્મા પોતે જ ચારિત્રશક્તિવડે ચારિત્રનો
કર્તા થાય છે. એ રીતે પોતાની અનંતશક્તિના કાર્યના કર્તાપણે આત્મા પોતે જ થાય છે–એવી તેની કર્તૃત્વશક્તિ છે.
પર્યાયમાં