કર્તાથી ભિન્ન જે કોઈ સાધન કહેવામાં આવે તે કોઈ ખરેખર સાધન નથી. ‘પોતાથી ભિન્ન કરણનો અભાવ છે.’ એમ
કહીને આચાર્યદેવે મહાસિદ્ધાંત બતાવ્યો છે. અરે જીવ! તારા સાધનની ઊંડી તપાસ તારામાં કર, તારામાં જ સાધનને
શોધ. જેઓ પોતાના સાધનને બહારમાં શોધે છે તેઓ સાધનની ઊંડી તપાસ કરનારા નથી પણ છીછરી બુદ્ધિવાળા–
બાહ્ય દ્રષ્ટિવંત છે. જેઓ આત્માના હિતના સાધનથી ખરી મીમાંસા કરે છે, ઊંડી તપાસ કરે છે, અંતરમાં ઊતરીને શોધ
કરે છે તેઓને તો પોતાના આત્મામાં જ પોતાનું સાધન ભાસે છે; એ સિવાય રાગ કે બાહ્યદ્રવ્યો પોતાના હિતના સાધન
તરીકે જરાય ભાસતા જ નથી. જ્ઞાનને સૂક્ષ્મ કરીને (ઇન્દ્રિયોથી ને રાગથી પાર લઈ જઈને) અંતરમાં વાળતાં ભગવાન
આત્માનો અનુભવ થાય છે. તે અંતર્મુખ જ્ઞાનને પ્રજ્ઞા કહે છે, ને તે જ આત્માના અનુભવનું સાધન છે. અને તે
પ્રજ્ઞારૂપ નિર્મળપર્યાય આત્મા સાથે અભેદ હોવાથી અભેદપણે આત્મા જ પોતે પોતાનું સાધન છે. ‘હું જ, મારા વડે જ,
મારા માટે જ, મારામાંથી જ, મારામાં જ, મને જ ગ્રહણ કરું છું’–એમ પોતામાં જ અભિન્ન છ કારકો છે. (જુઓ,
સમયસાર ગા. ૨૯૭)
મારી રહ્યા છે. અંતરના નિજ સાધનને ભૂલીને અનંતકાળથી બહારમાં ફાફાં માર્યા પણ જીવને કાંઈ હાથમાં ન આવ્યું,
વનવાસ લયો મુખ મૌન રહ્યો,
દ્રઢ આસન પદ્મ લગાય દિયો.
સબ શાસ્ત્રનકે નય ધારી હિયે,
મત મંડન ખંડન ભેદ લિયે;
વહ સાધન બાર અનંત કિયો,
તદપિ કછુ હાથ હજુ ન પર્યો.
અબ કયોં ન વિચારત હૈ મનસેં,
કછુ ઓર રહા ઉન સાધનસેં?
બિન સદ્ગુરુ કોઈ ન ભેદ લહે
મુખ આગળ હૈ કહ બાત કહે!”
શાસ્ત્રો ભણ્યો, વનમાં રહ્યો ને મૌન રહ્યો; આવા આવા બધા સાધનો અનંતવાર તેં કર્યા, છતાં હજી તું જરા પણ હિત
ન પામ્યો. તો હવે તું તારા મનમાં કેમ વિચાર કરતો નથી કે આ બધાય સાધનોથી બીજું કંઈક ખરું સાધન બાકી રહી
જાય છે? સદ્ગુરુગમે એ સાધનનો તું વિચાર કર.
સાધન નથી, માટે અત્યાર સુધી માનેલા બાહ્ય સાધનોની દ્રષ્ટિ છોડ ને અંતરના ચૈતન્ય સ્વભાવની દ્રષ્ટિ કર..તેનો
વિશ્વાસ કરીને તેને જ સાધન બનાવ. તારો શુદ્ધ આત્મા જ સાધ્ય છે, ને તે શુદ્ધ આત્માનું અવલંબન કરવું તે જ સાધન
છે; આ રીતે તારું સાધ્ય અને સાધન બંને તારામાં જ સમાય છે.
એવી શક્તિ નથી કે આત્માની નિર્મળ પર્યાયનું તે સાધન થાય, અને આત્માનો સ્વભાવ એવો નથી કે પોતાના નિર્મળ
કાર્યને માટે તે કોઈ બીજા સાધનની અપેક્ષા રાખે. આત્માનો સ્વભાવ પોતે જ સાધકતમ હોવાથી તેનું સન્મુખતાથી