સન્મુખતાથી આત્માના સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ કાર્ય થતું નથી. ‘નિમિત્ત વગેરે જરાક તો સાધન થાય ને?’ તો
કહે છે કે ના; નિમિત્તમાં એવી કોઈ શક્તિ નથી કે તે આત્માના મોક્ષમાર્ગરૂપ કાર્યનું જરા પણ સાધન થાય. મોક્ષમાર્ગનું
સાધન થવાની પરિપૂર્ણ શક્તિ આત્મામાં જ છે.
ખરેખર વિકારીભાવોનું સાધન થવાનો પણ આત્માનો સ્વભાવ નથી. આત્માના આવા સ્વભાવની શ્રદ્ધા કરનાર
જીવ વિકારના સાધકતમપણે પરિણમતો નથી પણ પોતાની નિર્મળપર્યાયના જ સાધકતમપણે પરિણમે છે. આત્મા
પોતાના સ્વભાવના અવલંબનથી પોતે જ સાધન થઈને પોતાની મુક્તિને સાધે છે; મુક્તિ માટે બહારમાં બીજું
કોઈ સાધન ગોતવું પડતું નથી.
એવી તાકાત નથી કે તે મોક્ષનું કે મોક્ષમાર્ગનું સાધન થાય. અહીં તો સાધન (–સાધકતમ) તેને જ કહે છે કે કાર્ય સાથે
જે અભેદ હોય. મોક્ષમાર્ગરૂપી કાર્યની સાથે આત્મા અભેદ છે, તેથી આત્મા જ તેનું સાધન છે. પણ રાગને મોક્ષમાર્ગરૂપ
કાર્યની સાથે અભેદતા નથી તેથી રાગ તેનું સાધન નથી. તેમજ આત્માના સ્વભાવને રાગની સાથે અભેદતા નથી તેથી
આત્મા રાગનું સાધન પણ નથી.
ઉત્તરઃ– રાગનું કોઈ ધ્રુવ સાધન નથી. રાગ તો ઉપરની ક્ષણિક વિકૃતિ છે, ને તેનું સાધન પણ ક્ષણિક પર્યાય જ
કે ત્યાં વિકાર થતો જ નથી, નિર્મળતા જ થાય છે. આ રીતે પોતાની નિર્મળ પર્યાયનું સાધન થવાનો જ આત્માનો
સ્વભાવ છે.
તારા સુખનું સાધન છે, તેનું અવલંબન કરતાં જ તું સુખી થઈશ; માટે તારા આત્માને જ સુખનું સાધન જાણીને
તેમાં અંતર્મુખ થા. જ્યારે જો ત્યારે તારા સુખનું સાધન તારામાં હાજરાહજૂર પડયું છે, અંતર્મુખ થઈને તેનું
અવલંબન કર એટલી જ વાર છે. અંતર્મુખ થતાં તારો આત્મા જ તારા સુખનું સાધન થઈ જશે, તારે બીજું કોઈ
સાધન શોધવું નહિ પડે.
તેથી હું દુઃખી થયો. સ્વભાવમાં જ મારું સુખ છે એવું સમ્યગ્જ્ઞાન થતાં, બહારમાં સુખબુદ્ધિ છૂટી ગઈ ને પોતાના
સ્વભાવમાં મગ્ન થઈને આત્મા પોતે સુખરૂપ પરિણમ્યો. તે સુખનું સાધન આત્મા જ છે, બીજું કોઈ તેનું સાધન
નથી.
આશ્રયે પણ એવી તાકાત નથી, એટલે તે નિમિત્તો–રાગ–પર્યાય–કે ગુણભેદ–એ કોઈની સન્મુખતાથી નિર્મળ પર્યાય
થતી નથી. અનંત ગુણથી અભેદ આત્મસ્વભાવમાં જ એવી તાકાત (કરણશક્તિ) છે કે તેનું અવલંબન કરવાથી તે
નિર્મળ પર્યાયનું સાધન થાય છે, એટલે તેની સન્મુખતાથી જ નિર્મળ પર્યાય થાય છે. ગુણનો ભેદ પાડીને એક ગુણના
લક્ષે સાધકપણું થતું નથી; જો એક ગુણના લક્ષે જ સાધકપણું થવાનું માને તો તેણે એક ગુણ જેટલો જ આખો આત્મા
માન્યો, એટલે શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્ર–પ્રભુત્વ–જીવત્વ વગેરે