બધા ગુણો સહિત આખો આત્મા તેની માન્યતામાં ન આવ્યો. અનંતગુણથી પરિપૂર્ણ આખા આત્માને માન્યા વિના કદી
સાધકપણું થાય નહિ.
કાંઈ વસ્તુની અનંતશક્તિઓને પ્રદેશભેદ નથી, જ્ઞાનના જુદા પ્રદેશ, દર્શનના જુદા પ્રદેશ, આનંદના જુદા પ્રદેશ–એવો
પ્રદેશભેદ તો નથી; તેમજ અનંતશક્તિઓથી જુદો બીજો કોઈ શક્તિમાન નથી પરંતુ શક્તિમાન (વસ્તુ) પોતે જ
અનંતશક્તિસ્વરૂપ છે, એ રીતે શક્તિમાનને અને શક્તિઓને સ્વરૂપભેદ પણ નથી. માત્ર સમજાવવા માટે અભેદમાં
ભેદ ઊપજાવીને એક ગુણની મુખ્યતાથી ‘જ્ઞાન તે આત્મા’ એમ કહેવામાં આવે છે. ત્યાં ભેદ સામે જોવાથી આત્મા
સમજાતો નથી, પણ અનંતધર્મસ્વરૂપ એક અખંડ ચૈતન્યવસ્તુ આત્મા છે–તેની સામે જોવાથી જ આત્માનું ખરું સ્વરૂપ
સમજાય છે. આ વાત જરાક સૂક્ષ્મ તો છે, પરંતુ પૂર્વે અનંતકાળમાં નહિ કરેલ એવું અપૂર્વ આત્મકલ્યાણ જેણે કરવું હોય
તેણે અંતરમાં વારંવાર ઉદ્યમ કરીને આ વાત સમજવા જેવી છે. આ વાત સમજ્યે જ ભવભ્રમણથી છૂટકારો થાય તેમ
છે, બીજી કોઈ રીતે છૂટકારો થાય તેમ નથી.
નિર્મળ પરિણમન થઈ જાય છે; પરંતુ ગુણ પોતે નિર્ગુણ છે એટલે કે એક ગુણના આશ્રયે બીજા ગુણ રહેલા નથી,
તેથી એક ગુણનો ભેદ પાડીને તેના આશ્રયે શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–એકાગ્રતા કરવા માંગે તો તે બની શકતું નથી, કેમકે,
એક ગુણને શ્રદ્ધા–જ્ઞાનમાં લેવા જતાં બીજા અનંત ગુણો બાકી રહી જાય છે, તેથી આખી વસ્તુ જેવી છે તેવી
પ્રતીતમાં કે જ્ઞાનમાં આવતી નથી, અને પ્રતીતમાં ને જ્ઞાનમાં આખી વસ્તુ આવ્યા વિના તેમાં એકાગ્રતા પણ ક્યાંથી થાય? એક જ્ઞાન ગુણના આશ્રયે કેવળજ્ઞાન પ્રગટાવવા માંગે તો તેને કેવળજ્ઞાન થતું નથી; કેમકે, કેવળજ્ઞાન
જો કે જ્ઞાનગુણની પર્યાય છે તો પણ તે ગુણ કાંઈ વસ્તુથી જુદો પડીને નથી પરિણમતો. અખંડ વસ્તુનો આશ્રય
કરીને પરિણમતાં આત્માના બધા ગુણો નિર્મળપણે પરિણમી જાય છે, શ્રદ્ધાગુણ સમ્યક્ત્વરૂપે પરિણમી જાય છે,
જ્ઞાનગુણ કેવળજ્ઞાનરૂપે પરિણમી જાય છે. ચારિત્રગુણ સ્વરૂપમાં લીનતારૂપે પરિણમી જાય છે, આનંદગુણ
આનંદરૂપે પરિણમી જાય છે. ત્યાં દરેક ગુણનું જુદું જુદું અવલંબન નથી, એક અખંડ ચૈતન્ય વસ્તુનું જ અવલંબન
છે, ને તે જ બધાય ગુણોની નિર્મળપર્યાયનું સાધન છે.
છે જ, પણ તેં તેની પ્રતીત કરી નથી, તેથી અંતર્મુખ થઈને તેની પ્રતીત નવી કરવાની છે. આ શક્તિઓની પ્રતીત
કરતાં એટલે કે આવી શક્તિસ્વરૂપ આત્માને પ્રતીતમાં લેતાં આત્મા પોતે નિર્મળપણે પરિણમે છે ને તેની
શક્તિઓ પર્યાયમાં પ્રગટી જાય છે, નિર્મળપણે ખીલી જાય છે. આનું નામ મોક્ષમાર્ગ; અને બધી શક્તિઓ
પૂરેપૂરી ખીલી જાય તે મોક્ષ.
જીવત્વશક્તિ, તે શક્તિ કોની?–આત્મદ્રવ્યની; આત્મદ્રવ્ય કેવડું? એક સાથે જ્ઞાનાદિ અનંતધર્મ જેવડું. આવા
આત્મદ્રવ્યને પ્રતીતમાં લીધા વગર તેની કોઈ શક્તિઓ પોતાનું નિર્મળકાર્ય આપતી નથી; અને શુદ્ધદ્રવ્યને
પ્રતીતમાં લઈને તેના આશ્રયે પરિણમતાં બધી શક્તિઓ નિર્મળ કાર્ય આપે છે,–દ્રવ્ય પરિણમતાં તેની બધી
શક્તિઓ નિર્મળપણે પરિણમી જાય છે. અજ્ઞાનીનો આત્માય પરિણમે છે તો ખરો,–પરંતુ તે સ્વદ્રવ્યના આશ્રયે ન
પરિણમતાં પરના આશ્રયે વિકારપણે પરિણમે છે, તેથી તેને ખરેખર આત્માની શક્તિનું કાર્ય ગણવામાં આવતું
નથી. શક્તિનું કાર્ય તેને કહેવાય કે જે