પોતાના શુદ્ધભાવનો જ સ્વામી છે, એ સિવાય બીજાનો સ્વામી પોતે નથી, કે પોતાનો સ્વામી બીજો નથી. પોતાના
સ્વભાવ સાથે એક્તારૂપ સંબંધ કરીને તેનું સ્વામીપણું જીવે કર્યું નથી ને પરનું સ્વામીપણું માન્યું છે. જો આ
‘સ્વભાવમાત્ર સ્વ-સ્વામિત્વરૂપ સંબંધશક્તિ’ ને ઓળખે તો પર સાથેનો સંબંધ તોડે ને સ્વભાવમાં એક્તારૂપ
સ્વ-સ્વામિત્વસંબંધ કરે એટલે સાધકદશા થાય.
પડીને પોતાના સ્વરૂપમાં સમાઈ જઈ શકે નહિ. પરંતુ પરથી વિભક્ત ને સ્વરૂપમાં એકત્વ થઈને આત્મા પોતામાં
જ પોતાની શાંતિનું વેદન કરી શકે છે, કેમકે તેને પોતાની સાથે જ સ્વ-સ્વામીપણાનો સંબંધ છે. પોતાના શાંતિના
વેદન માટે આત્માને પરનો સંબંધ કરવો પડતો નથી. સ્વશક્તિના બળે, પરના સંબંધ વગર એકલા સ્વમાં જ
એક્તાથી આત્મા પોતાની શાંતિનો અનુભવ કરે છે.
બતાવતી પણ પોતામાં જ સ્વ-સ્વામી-સંબંધ બતાવીને પર સાથેનો સંબંધ તોડાવે છે, એ રીતે પરથી ભિન્ન
આત્માને બતાવે છે. જેણે બધાથી વિભક્ત આત્માને જાણ્યો તેણે બધી વિભક્તિ જાણી લીધી.
સ્વામી નથી, આ શરીરનો-સ્વામી પણ આત્મા નથી, આત્મા તો જ્ઞાનદર્શન-આનંદરૂપ સ્વ-ભાવોનો જ
સ્વામી છે, ને તે જ આત્માનું ‘સ્વ’ છે. સ્વ તો તેને કહેવાય કે જે સદાય સાથે રહે, કદી પોતાથી જુદું ન
પડે. શરીર જુદું પડે છે, રાગ જુદો પડે છે પણ જ્ઞાન-દર્શન-આનંદ આત્માથી જુદા નથી પડતા, માટે તેની
સાથે જ આત્માને સ્વ-સ્વામીસંબંધ છે.
પ્રમાણે બધાય આત્મામાં જીવનશક્તિ છે. તેમ આત્માની સંબંધશક્તિથી જો માત્ર પોતાની જ સાથે સ્વ-
સ્વામીત્વસંબંધ ન હોય ને પર સાથે પણ સ્વ-સ્વામીત્વસંબંધ હોય તો આત્મા પરના સંબંધ વગર રહી શકે
નહિ; પરંતુ દેહ-રાગાદિ પરના સંબંધ વગર જ એકલા સ્વભાવમાં જ સ્વ-સ્વામિત્વ સંબંધથી અનંતા સિદ્ધ
ભગવંતો શોભી રહ્યા છે; બધાય આત્માનો એવો જ સ્વભાવ છે. પર સાથે સંબંધથી ઓળખાવવો તેમાં
આત્માની શોભા નથી. પંચેન્દ્રિય જીવ, રાગી જીવ, કર્મથી બંધાયેલો જીવ-એમ પર સાથેના સંબંધથી
ભગવાન આત્માને ઓળખાવવો તે તેની મહત્તાને લાંછન લગાડવા જેવું છે, એટલે કે એ રીતે પરના
સંબંધથી ભગવાન આત્મા ખરા સ્વરૂપે ઓળખાતો નથી. આત્મા તો પોતાના જ્ઞાયક સ્વભાવનો જ સ્વામી
છે, ને તે જ તેનું સ્વ છે; તે જ્ઞાયકસ્વભાવથી આત્માને ઓળખવો તેમાં જ તેની શોભા છે.
આત્મસ્વભાવની સાથે જ છે. જ્યાંસુધી સર્વજ્ઞ ઉપર જ લક્ષ રહે ને પોતાના આત્મસ્વભાવમાં લક્ષ ન કરે
ત્યાંસુધી સર્વજ્ઞભગવાનની નિશ્ચયસ્તુતિ થતી નથી. પોતાનો આત્મા જ સર્વજ્ઞશક્તિથી પરિપૂર્ણ છે-એમ
પ્રતીતમાં લઈને સ્વભાવ સાથે જેટલી એક્તા કરે તેટલી સર્વજ્ઞ-ભગવાનની નિશ્ચય સ્તુતિ છે; અને સર્વજ્ઞ
તરફના બહુમાનનો ભાવ રહે તે વ્યવહારસ્તુતિ છે.
શું મહાવિદેહ વગેરે ક્ષેત્રની સાથે આ આત્માના ધર્મનો સંબંધ છે?-ના.