ચૈતન્યમાં લીન થઈને આનંદને જ અનુભવે છે. સાધક સંતો ઉપર ઉપસર્ગ આવે ત્યાં તે દૂર કરવાની વૃત્તિનો
ભાવ ધર્મી ભક્તોને આવ્યા વિના રહે નહિ, પરંતુ ત્યાં સામા સંતોને દુઃખી માનીને તે ભાવ નથી આવતો, પણ
પોતાના રાગને લીધે–ભક્તિભાવને લીધે તેવી વૃત્તિ આવે છે. જેને સંયોગ તરફ ઝૂકાવ થઈને રાગ–દ્વેષ થાય છે
તેને જ દુઃખ થાય છે; પણ જેને સંયોગ તરફ ઝૂકાવ નથી ને સ્વભાવ તરફ જ ઝૂકાવ છે એવા સંતોને રાગદ્વેષ
થતા નથી, અને તેથી ગમે તેવા સંયોગથી પણ તેમને દુઃખ થતું નથી, આનંદનો જ અનુભવ છે; ને એ રીતે
ચૈતન્યના આનંદમાં લીન થઈને તે મુક્તિને સાધે છે.
અત્રૂટધારા વહે છે, તેમાં તેને ખેદ કે દુઃખ થતું નથી. ભેદજ્ઞાનપૂર્વકની આવી તપસ્યા તે મોક્ષનું કારણ છે.
આનંદ અબાધિત રહે છે; બાહ્યસંયોગની પ્રતિકૂળતાથી કે વ્રત–તપથી તેને ખેદ થતો નથી.
પોતાના જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ આત્મામાં વળ્યું છે તે જીવ રાગ–દ્વેષાદિ કલ્લોલોથી રહિત સ્થિર છે, ને એવા સ્થિર
ચિત્તવાળો જીવ જ પરમ આનંદમય આત્મ–તત્ત્વને દેખે છે, બીજા દેખી શકતા નથી–એમ હવે કહે છે–
स् पश्यत्यात्मनस्तत्त्वं तत् तत्त्वं नेतरो जनः।।३५।।
રાગ–દ્વેષરૂપી કલ્લોલોથી વિક્ષિપ્ત છે–ચંચળ છે તેના જ્ઞાનમાં આનંદમય આત્માનો અનુભવ થતો નથી.
અનીષ્ટ સંકલ્પોના તરંગથી જે ડામાડોળ વર્તે છે તેને આત્માના આનંદમાં લીનતા થતી નથી. ચૈતન્ય સરોવરનું
જળ રાગદ્વેષના તરંગોથી ડોલી રહ્યું છે ત્યાં સમાધિ થતી નથી. રાગ–દ્વેષથી ભરેલો મનરૂપી ઘડો ફૂટયા વગર
મન આત્મામાં ઠરતું નથી. જેમ તરંગથી ઊછળતા પાણીમાં અંદર ઊંડે રહેલી વસ્તુ દેખાતી નથી તેમ જેનું
જ્ઞાનજળ રાગ–દ્વેષરૂપી તરંગોથી ઊછળી રહ્યું છે તેને અંદર રહેલા આત્મતત્ત્વનું દર્શન થતું નથી. રાગ–દ્વેષ રહિત
નિર્વિકલ્પ ચિત્તવડે આત્મદર્શન થાય છે. ચિદાનંદ તત્ત્વમાં ઊંડે ઊતરતાં રાગ–દ્વેષાદિના સંકલ્પો છૂટી જાય છે–
મનરૂપી ઘડો ફૂટી જાય છે.
સ્વભાવ તરફ ઝૂકીને નિર્વિકલ્પ વેદન કર્યા વગર તો સમ્યગ્દર્શન પણ નથી, સમ્યગ્દર્શન વગર મુનિદશા કે વ્રત–
તપ હોતાં નથી, ને મુનિદશા વગર સમાધિ થતી નથી. સમ્યગ્દર્શન થતાં અમુક શાંતિ ને સમાધિ તો થઈ છે, પણ
હજી મુનિદશાની વિશેષ સમાધિ નથી. સંકલ્પ–વિકલ્પ રહિત ચૈતન્યતત્ત્વનો આનંદ જેના વેદનમાં નથી આવ્યો
તેને દુઃખ અને ખેદનાં પરિણામ થયા વિના રહેતા નથી. નિર્વિકલ્પ મનવડે આત્મદર્શન થાય છે; અહીં ‘મન’
એટલે જ્ઞાન સમજવું. જ્ઞાન જ્યાં અંતર્મુખ વળ્યું ત્યાં નિર્વિકલ્પ થયું, ને આત્માના