ઃ ૧૬ઃ આત્મધર્મઃ ૧૯૧
જેટલો આત્મા નથી, આત્મા ત્રિકાળી સહજજ્ઞાનસ્વરૂપે છે–એમ જાણીને, તેવા સહજજ્ઞાનસ્વરૂપે આત્માને
ભાવવાથી અપૂર્વ ભેદજ્ઞાન થાય છે ને સંસારનું મૂળ છેદાઈ જાય છે. શુભકાર્યને પણ અહીં સંસારનું મૂળ કહ્યું છે,
તે શુભમાં રહીને મોક્ષસુખ નથી પમાતું પરંતુ શુભને ઓળંગીને મોક્ષસુખ પમાય છે, માટે શુભાશુભથી પાર એવા
ચૈતન્યસ્વરૂપે આત્માને ભાવવો.
એ રીતે ભેદજ્ઞાનવડે આત્માની ભાવના કરતાં મોહ નિર્મૂળ થઈને કેવળજ્ઞાનજ્યોતિ પ્રગટે છે. શ્રી
મુનિરાજ બહુમાનથી કહે છે કે અહો! ભેદજ્ઞાનરૂપી વૃક્ષનું આ સત્ફળ વંદનીય છે ને જગતને મંગળરૂપ છે.
જુઓ, આ કેવળજ્ઞાનનો મહિમા! ભેદજ્ઞાનરૂપી વૃક્ષને આત્માની ભાવનારૂપી પાણી પાતાં પાતાં આ
કેવળજ્ઞાનરૂપી ફળ પાક્યાં. આ કેવળજ્ઞાન આત્માને તો મંગળરૂપ છે, અને જગતને પણ તે મંગળરૂપ છે; કેમકે
જગતના જે કોઈ જીવો આવા કેવળજ્ઞાનનું સ્વરૂપ લક્ષમાં લ્યે છે તે જીવોનું જ્ઞાન રાગથી ભિન્ન થઈને
જ્ઞાનસ્વભાવમાં પહોંચી જાય છે ને જ્ઞાનસ્વભાવના આશ્રયે તેઓને ભેદજ્ઞાનરૂપ અપૂર્વ મંગળ પ્રગટે છે.–આ
રીતે કેવળજ્ઞાનરૂપી સુપ્રભાત જગતને મંગળરૂપ છે,–વંદ્ય છે, પૂજ્ય છે, આદરણીય છે.
હવે કેવળજ્ઞાનરૂપ કાર્યની સાથે તેના કારણને પણ યાદ કરીને કહે છે કે સહજજ્ઞાન મોક્ષમાં જયવંત વર્તે
છે. મોક્ષદશામાં કેવળજ્ઞાન તો જયવંત વર્તે છે, ને તેની સાથે તેના કારણરૂપ એવું સહજજ્ઞાન પણ જયવંત વર્તે
છે. કાર્ય અને કારણને સાથે સાથે જ વર્ણવવા તે આ ટીકાકારની ખાસ શૈલી છે. આમાં માર્ગ અને માર્ગફળ બંને
બતાવી દીધા. કઈ–રીતે? સહજ જ્ઞાનસ્વરૂપની ભાવના કરવાનું કહ્યું તે માર્ગ છે, અને કેવળજ્ઞાનપ્રગટયું તે
માર્ગનું ફળ છે.
જ્ઞાન કેવું છે? કે આનંદમાં ફેલાવવાળું છે. કેવળજ્ઞાન સંપૂર્ણ આનંદમાં ફેલાવવાળું છે, ને સહજ જ્ઞાન
ત્રિકાળ આનંદમાં ફેલાવવાળું છે, સાધકનું સમ્યજ્ઞાન પણ અંશે આનંદમાં ફેલાવવાળું છે. આ રીતે જ્ઞાન સાથે
અતીન્દ્રિય આનંદ હોય છે તે બતાવ્યું. જે જ્ઞાનની સાથે અતીન્દ્રિય આનંદનું વેદન ન થાય તે જ્ઞાન ખરેખર જ્ઞાન
નથી પણ અજ્ઞાન છે.
જ્ઞાનના અનેક પ્રકારો વગેરેને જાણીને શું કરવું?–શ્રી મુનિરાજ કહે છે કેઃ “સહજ જ્ઞાનરૂપી સામ્રાજ્ય
જેનું સર્વસ્વ છે એવા શુદ્ધ ચૈતન્યમય આત્માને જાણીને, હું આ નિર્વિકલ્પ થાઉં છું.”–બસ! આ કરવાનું છે.
આ રીતે જીવના જ્ઞાનોપયોગ સંબંધી વર્ણન પૂરું થયું.
(ગાથા ૧૧–૧૨ પૂરી)
હવે તેરમી ગાથામાં દર્શન–ઉપયોગના પ્રકારો કહેશે.
ભગવાન શ્રી કુંદકુંદાચાર્યરચિત નિયમસાર શાસ્ત્રનો જીવ અધિકાર વંચાય છે. જીવ ઉપયોગસ્વરૂપ છે, તે
ઉપયોગ જ્ઞાન અને દર્શન એવા બે ભેદવાળો છે; તેમાંથી જ્ઞાનઉપયોગના પ્રકારોનું વર્ણન ગાથા ૧૦–૧૧–૧૨ માં
કર્યું; હવે દર્શન–ઉપયોગના પ્રકારોનું વર્ણન કરે છેઃ–
ગાથા ૧૩
तह दंसणउवओगो ससहावेदरवियपदो दुविहो।
केवलमिंदियरहियं असहायं तं सहावमिदि भणिदं।।
ઉપયોગ દર્શનનો સ્વભાવ–વિભાવરૂપ દ્વિવિધ છે;
અસહાય, ઇંદ્રિવિહીન, કેવળ, તે સ્વભાવ કરેલ છે.
જેવી રીતે જ્ઞાનઉપયોગ સ્વભાવ અને વિભાવ એમ બે પ્રકારનો કહ્યો તેવી રીતે આ દર્શનઉપયોગ પણ
સ્વભાવરૂપ અને વિભાવરૂપ એમ બે પ્રકારનો છે. જે કેવળ, ઈંદ્રિયરહિત અને અસહાય છે તે
સ્વભાવદર્શનઉપયોગ છે.
ચૈતન્ય અનુવિધાયી પરિણામ તે ઉપયોગ છે. જ્ઞાનની જેમ આ દર્શનઉપયોગ પણ ચૈતન્યને જ
અનુસરનારો છે. ટીકાકારે જેમ સ્વભાવજ્ઞાનમાં કારણ અને કાર્ય એમ બે પ્રકારો વર્ણવ્યા હતા તેમ આ
સ્વભાવદર્શનમાં પણ કારણ અને કાર્ય એમ બે પ્રકારનું વર્ણન કરે છે. આ શાસ્ત્રમાં ‘નિયમસાર’ એટલે કે
નિયમથી–ચોક્કસ કરવા યોગ્ય એવા શુદ્ધ રત્નત્રયરૂપી કાર્યનું પ્રતિપાદન છે, તેથી ટીકાકાર તે ‘કાર્ય’ ની સાથે