કારતક: ૨૪૮૬ : ૧૩ :
વગરનું પારિણામિકભાવે સદા પરિણમન છે....તો તેના કરતાં મોટો–મહિમાવંત એવો જે
ચૈતન્યભગવાન આત્મા, તેને પણ કર્મના ઉદયાદિની અપેક્ષા વગરની પરિણતિ (વર્તમાન વર્તવાપણું)
પારિણામિકભાવે વર્તે છે....આ નિરપેક્ષ સ્વભાવપરિણતિનું નામ છે–‘કારણશુદ્ધપર્યાય’ .
જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મોના નાશથી જે કેવળજ્ઞાનાદિ પર્યાય પ્રગટી તે પણ સ્વભાવપર્યાય છે અને
તેને ઈંદ્રિયો વગેરેની અપેક્ષા નથી તે અપેક્ષાએ તેને નિરપેક્ષ કહેવાય, પરંતુ કર્મના ક્ષય સાથે તેને
નિમિત્ત–નૈમિત્તિક–સંબંધ છે એટલી અપેક્ષા તેનામાં આવે છે; ત્યારે આ કારણશુદ્ધપર્યાયમાં તો કર્મ
સાથેના નિમિત્ત–નૈમિત્તિક–સંબંધની પણ અપેક્ષા નથી, તે તો દ્રવ્ય સાથે ત્રિકાળ નિરપેક્ષપણે વર્તે છે!
એ ધ્યાનમાં રાખવું કે વર્તમાન પર્યાયમાં અજ્ઞાન–જ્ઞાન, રાગ–વીતરાગતા, સંસાર–મોક્ષ ઈત્યાદિ
કાર્ય જીવોને વર્તે છે તે કાર્યના સ્વીકારપૂર્વકની આ વાત છે. જો તે કાર્ય પર્યાયને ન સ્વીકારે, અશુદ્ધ
કાર્યને ટાળીને શુદ્ધ કાર્ય કરવાનું છે–તેને ન સ્વીકારે તો,–‘કાર્ય વગર કારણ કોનું?’–એટલે પર્યાયમાં
શુદ્ધ–અશુદ્ધ કાર્યના સ્વીકારપૂર્વક જ, શુદ્ધ કાર્યના કારણરૂપ આ ‘કારણશુદ્ધપર્યાય’નો વાસ્તવિક
સ્વીકાર થાય છે. ‘આ મારી શુદ્ધતાનું કારણ”–એમ તે જ કહી શકે છે જેણે તે કારણના આશ્રયે શુદ્ધ
કાર્ય પ્રગટ કર્યું હોય. આ રીતે કાર્ય–કારણની સંધિપૂર્વકની આ વાત છે. (આ ખાસ બાબતનું
સ્પષ્ટીકરણ આ લેખમાળામાં પૂર્વે અનેક વાર આવી ગયું છે.)
આ કારણશુદ્ધપર્યાય વર્તમાનરૂપ છે. જો તે વર્તમાનરૂપ ન હોય તો વર્તમાનકાર્ય પણ શુદ્ધ ન
થઈ શકે. શુદ્ધકાર્ય જેમ વર્તમાનમાં થાય છે તેમ તેનું શુદ્ધકારણ પણ વર્તમાન વર્તે છે. આ રીતે
કારણશુદ્ધપર્યાય પોતાના સ્વાભાવિક–ચતુષ્ટય વૈભવસહિત વર્તમાન વર્તે છે,–પણ તે ઉત્પાદ–વ્યયરૂપ
નથી, ઉત્પાદરૂપે તેનો અનુભવ નથી. જો તેનો ઉત્પાદરૂપ અનુભવ હોય તો તો તે કાર્ય થઈ જાય અને
ત્રણે કાળે અનંતચતુષ્ટયનો પ્રગટ અનુભવ હોય.–પરંતુ એમ તો છે નહીં. અનંતચતુષ્ટયનો પ્રગટ
અનુભવ તો ત્યારે જ થાય છે કે જ્યારે કારણનો આશ્રય કરીને શુદ્ધકાર્ય પ્રગટ કરે. જો આ એકરૂપ
ધારાવાહી કારણશુદ્ધપર્યાય આત્મા સાથે ત્રિકાળ ન હોય તો સ્વભાવનું ત્રિકાળ સામર્થ્ય અને એવું જ
તેનું પરિપૂર્ણ વર્તમાન–તે બંનેના અભેદરૂપ અખંડ પારિણામિકભાવ સાબિત કઈ રીતે થાય? વર્તમાન
પૂર્ણસામર્થ્યની સિદ્ધિ વગર ત્રિકાળ પૂર્ણ સામર્થ્યની સિદ્ધિ ક્્યાંથી થાય? વર્તમાન પૂર્ણ સામર્થ્યરૂપે
વર્તતી જે કારણશુદ્ધપર્યાય તેના આશ્રયે મોક્ષકાર્ય પ્રગટે છે. વર્તમાન પૂર્ણ કાર્ય પ્રગટ કરવા માટે જો
પૂરો આશ્રય વર્તમાન ન હોય તો તો કાર્યને માટે ભૂત–ભવિષ્યમાં દોડવું પડે! પરંતુ વર્તમાન કાર્યને
માટે જેમ પરનો આશ્રય નથી તેમ વર્તમાનકાર્યને ભૂત–ભવિષ્યનો પણ આશ્રય નથી, વર્તમાન કાર્યનો
આશ્રય પણ વર્તમાનરૂપ જ છે–જો બંને વર્તમાનરૂપ ન હોય તો તો કારણ–કાર્યની એક્તા ક્્યાંથી થાય?
એટલે, આત્મા પોતે કારણશુદ્ધપર્યાયપણે વર્તમાન વર્તતો થકો પોતાના શુદ્ધકાર્યનો આશ્રય છે.
કારણશુદ્ધપર્યાયનો વૈભવ કેવો છે? કે ત્રણે કાળે જેમાં સહજજ્ઞાનના ભંડાર ભર્યા છે, ત્રણે કાળે
જેમાં સહજ દર્શનના ભંડાર ભર્યાં છે, ત્રણે કાળે જેમાં સહજચારિત્રના ભંડાર ભર્યા છે અને ત્રણે કાળે
જેમાં સહજવીતરાગસુખના ભંડાર ભર્યા છે અહા! આવા સહજ–ચતુષ્ટયના ભંડારથી પરિપૂર્ણ એવી
પૂજિત પંચમભાવપરિણતિ (કારણશુદ્ધપર્યાય) આત્મામાં વર્તે છે. હે જીવ! તારા આ ભંડારમાંથી તું
કેવળજ્ઞાનાદિ અનંતચતુષ્ટય પ્રગટ કર.....અનંતકાળ સુધી તું તેમાંથી કેવળજ્ઞાનાદિ અનંતચતુષ્ટય
કાઢયાં કર તો પણ કદી ખૂટે નહિ એવો અખૂટ એ ભંડાર છે. આવો ભંડાર તારી પાસે છે તો પછી તારે
પરાશ્રયની ભીખ શા માટે માંગવી જોઈએ?–શા માટે બાહ્ય કારણોને શોધવા જોઈએ?–અંતર્મુખ થા ને
તારા ચૈતન્યભંડારને દેખ! અહો! મુનિવરોએ વસ્તુના વૈભવને પ્રસિદ્ધ કર્યો છે.
અહીં સ્વભાવચતુષ્ટયમાં જે ‘સહજ પરમ વીતરાગ સુખ’ કહ્યું તેમાં ‘વીતરાગ’ કહેતાં એમ ન
સમજવું કે