: ૧૮: આત્મધર્મ: ૧૯૭
આડે જગતના વિષયકષાયોથી ઉદાસ થયો છે ને શ્રીગુરુ પાસે જઈને વિનયથી પૂછે છે: પ્રભો! મને
મારા આત્માની પ્રાપ્તિ કઈ રીતે થાય? મારા આત્માના અનુભવનો ઉપાય શું? આવા જિજ્ઞાસુ શિષ્યને
આચાર્યદેવે અહીં આત્માના અનુભવનો ઉપાય સમજાવ્યો છે.
ભાઈ, તારા આત્મામાં વર્તમાન વિકાર હોવા છતાં તે તારા આત્માનું લક્ષણ નથી, તારા
આત્માનું લક્ષણ તો ચૈતન્ય છે. તે ચૈતન્ય લક્ષણવડે તારા આત્માને લક્ષમાં લઈને અનુભવ કરતાં તને
રાગથી ભિન્ન તારો આત્મા અનુભવમાં આવશે ને તારી અતીન્દ્રિય શાંતિનું તને વેદન થશે. અમે
અમારા આત્મામાં આ જાતનો અનુભવ કરીને તને કહીએ છીએ કે આ ઉપાયથી જરૂર આત્મા અને
બંધન છૂટા પડી જાય છે ને બંધન વગરનો શુદ્ધ આત્મા અનુભવમાં આવે છે. અમે આ સાધનથી
અમારા આત્માને બંધનથી છૂટો અનુભવ્યો છે, અને તું પણ આ સાધનથી તારા આત્માને બંધનથી
છૂટો અનુભવ કર. આ ભગવતી પ્રજ્ઞા જ મોક્ષનું સાધન છે. આ રીતે આચાર્ય ભગવાને શિષ્યને મોક્ષનું
સાધન બતાવ્યું.
સમ્યગ્દ્રષ્ટિ ધર્માત્મા જાણે છે કે ‘ચેતનરૂપ અનુપ અમૂરત....સિદ્ધ સમાન સદા પદ મેરો...’
આવા આત્મસ્વભાવમાં અભેદ થયેલું જ્ઞાન તે જ મોક્ષનું કારણ છે. રાગ તો આત્માના સ્વભાવથી
બાહ્ય વસ્તુ છે, તે આત્માના મોક્ષનું સાધન નથી. સ્વભાવ સન્મુખ થતાં જે જ્ઞાનકળા પ્રગટી તેનાથી
શિવમાર્ગ સધાય છે ને ભવવાસ મટી જાય છે.
હંસ
સમસ્ત મુનિજનોના હૃદય કમળનો હંસ એવો
જે આ શાશ્વત, કેવળજ્ઞાનની મૂર્તિ રૂપ, સકળ વિમળ
દ્રષ્ટિમય, શાશ્વત આનંદરૂપ, સહજ
પરમચૈતન્યશક્તિમય પરમાત્મા તે જયવંત છે.
(નિયમસાર કળશ: ૧૨૮)
સમકિતી–હંસ
આત્માના ચૈતન્ય સરોવરના શાંત જળમાં
કેલિ કરનાર સમકિતી હંસને ચૈતન્યના શાંતરસ
સિવાય બહારમાં પુણ્ય–પાપની વૃત્તિની કે
ઈન્દ્રિયવિષયોની રુચિ ઊડી ગઈ છે; ચૈતન્યના શાંત
આનંદરસનો એવો નિર્ણય (વેદન સહિત) થઈ ગયો
છે કે બીજા કોઈ રસના વેદનમાં તેને સ્વપ્નેય સુખ
લાગતું નથી. આવો સમકિતી હંસ–નિરંતર
શાંતરસના સરોવરમાં કેલી કરે છે.