ફાગણ: ૨૪૮૬ : ૧૭:
આચાર્ય ભગવાન મોક્ષનું સાધન બતાવે છે
(મલકાપુરમાં પૂ. શ્રી કાનજીસ્વામીનું પ્રવચન: તા. ૩૧–૩–પ૯)
આત્માને બંધનથી છૂટવાનું સાધન શું, મોક્ષનું સાધન શું તે વાત ચાલે છે. જિજ્ઞાસુ શિષ્ય પૂછે
છે: પ્રભો! આ આત્માને રાગાદિ સાથે એકતારૂપ જે બંધન છે તે દુઃખદાયક છે, તે બંધનથી છૂટકારો કેમ
થાય? કયા સાધનવડે આત્મા અને બંધન જુદા પડે? આચાર્ય–મહારાજ તેનો ઉત્તર આપે છે કે હે
શિષ્ય! સાંભળ! આત્મા ચૈતન્યલક્ષણવાળો છે ને બંધ તો રાગાદિક લક્ષણવાળો છે, એ રીતે ભિન્નભિન્ન
લક્ષણવડે બંનેને જુદા ઓળખીને, પ્રજ્ઞાને અંતરમાં જ્ઞાન–સ્વભાવમાં એકાગ્ર કરતાં બંધન વગરનો–
રાગ વગરનો જ્ઞાન–સ્વભાવી આત્મા અનુભવમાં આવે છે ને રાગાદિ જુદા પડી જાય છે. આ રીતે
પ્રજ્ઞારૂપી સાધનવડે આત્મા અને બંધન જુદા પડી જાય છે.
રાગાદિ પરભાવો સાથે એક્તા કરીને આત્મા પોતાના સ્વભાવથી ખસ્યો તેનું નામ સંસાર છે;
બહારના સંયોગમાં કે દેહમાં સંસાર નથી, સંસાર તો જીવની મલિન અવસ્થા છે. અને મોક્ષ પણ
બહારમાં નથી, મોક્ષ તે જીવની પૂર્ણ શુદ્ધ અવસ્થા છે. આ રીતે સંસાર અને મોક્ષ જીવમાં જ છે, ને તેનું
સાધન પણ જીવમાં જ છે. મોક્ષનું સાધન બહારમાં નથી, તેમ સંસારનું કારણ પણ બહારમાં નથી.
મોક્ષનું સાધન અંતરમાં છે, તેને ભૂલીને જીવે બહારના જ લક્ષે બધું કરીને તેને મોક્ષનું સાધન
માન્યું છે. જીવે શું શું કર્યું? તો કહે છે કે–
યમ નિયમ સંયમ આપ કિ્્યો,
પુનિ ત્યાગ વિરાગ અથાગ લયો;
વનવાસ લહ્યો મુખ મૌન રહ્યો
દ્રઢ આસન પદ્મ લગાય દિયો.
જપ ભેદ જપે તપ ત્યોંહી તપે
ઉરસેંહી ઉદાસી લહી સબપેં,
સબ શાસ્ત્રનકે નય ધારી હિયે,
મત મંડન ખંડન ભેદ લિયે;
મન પૌન નિરોધ સ્વરબોધ કિ્્યો,
હઠ જોગ પ્રયોગ સુતાર ભયો.
વહ સાધન બાર અનંત કિ્્યો,
તદતિ કછુ હાથ હજુ ન પર્યો;
અબ કયોં ન વિચારતા હૈ મનમેં
કછુ ઓર રહા ઉન સાધનમેં.
અરે જીવ! તું જરાક વિચાર તો કર કે આટલા આટલા સાધન પૂર્વે અનંતવાર કરી ચૂક્્યો છતાં
હિત કેમ ન થયું? હિતનું ખરું સાધન કયું બાકી રહી ગયું? આચાર્યદેવ કહે છે કે રાગાદિથી ભિન્ન
આત્મસ્વરૂપ શું ચીજ છે તેનું યથાર્થ જ્ઞાન (ભેદજ્ઞાન) તેં પૂર્વે કદી એક ક્ષણ પણ નથી કર્યું, અને તે
ભેદજ્ઞાન જ મોક્ષનું સાધન છે.
અહીં આચાર્યદેવ જિજ્ઞાસું શિષ્યને એ જ સાધન સમજાવે છે: હે જીવ! પ્રજ્ઞાછીણી એટલે કે
આત્મા અને રાગનું ભેદજ્ઞાન તે જ મોક્ષનું સાધન છે.
આવા ભેદજ્ઞાન માટે પહેલાં આત્માની લગની લાગવી જોઈએ. જેમ માતાની આંગળીથી વિખૂટું
પડેલું બાળક પોતાની માતાને જ રટે છે; કોઈ પૂછે કે તારું નામ શું? તો કહે કે “મારી બા!” કોઈ પેંડો
આપે તો ન લ્યે ને કહે કે “મારી બા!” માતાની લગની આડે તે બીજું કાંઈ જોતું નથી. તેમ ચૈતન્ય
સ્વભાવથી વિખૂટો પડેલો બાળક જેવો શિષ્ય પોતાના ચૈતન્યસ્વભાવનો અનુભવ કરવા ઝંખે છે, તેનું
જ રટણ કરે છે, તેના રટણ