: ૧૬ : આત્મધર્મ : ૨૦૩
એવો તારો આત્મા છે,તેની સ્વભાવશક્તિઓ કેવી છે અને તેનું વાસ્તવિક કર્તવ્ય શું છે તેની આ વાત
છે. અનંતશક્તિઓ તારા ચૈતન્યધામમાં ભરી છે.–પણ તેને ભૂલીને તું દુઃખી થઈ રહ્યો છે.
આત્મસિદ્ધિની શરૂઆતમાં જ શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર કહે છે કે
જે સ્વરૂપ સમજ્યા વિના...પામ્યો દુઃખ અનંત,
સમજાવ્યું તે પદ નમું, શ્રી સદ્ગુરુ ભગવંત.
જુઓ, કેમ દુઃખ પામ્યો?–કે સ્વરૂપને ન સમજ્યો તેથી; દુઃખનું બીજું કોઈ કારણ નથી. પૈસા
વિના દુઃખ પામ્યો એમ ન કહ્યું, સ્ત્રી વિના દુઃખ પામ્યો એમ ન કહ્યું, પુણ્ય વિના દુઃખ પામ્યો એમ પણ
ન કહ્યું, સ્વરૂપ સમજ્યા વિના જ દુઃખ પામ્યો. તે દુઃખ કેમ ટળે! કે સ્વરૂપ સમજે તો. આત્માનું
વાસ્તવિક સ્વરૂપ શું છે તે સમજવા માટેની આ વાત છે.
* અરે પ્રભુ! તારી મોટપ તારા ચિદાનંદસ્વભાવથી જ છે, રાગથી તારી મોટપ નથી. દેહાદિ
સંયોગથી તારી મોટપ નથી, લાખો–કરોડોની મિલકતથી તારી મોટપ નથી; પરમ મહિમાવંત એવો જે
વિશુદ્ધજ્ઞાનસ્વભાવ તેનાથી જ તારી મોટપ છે. આવા સ્વભાવને જ્ઞાનલક્ષણવડે અંતરમાં પકડતાં
જ્ઞાનની નિર્મળપરિણતિ થાય છે, તે નિર્મળ જ્ઞાનપરિણતિમાં આનંદ, શ્રદ્ધા વગેરે અનંત શક્તિઓ પણ
ભેગી જ પરિણમે છે. આવા જ્ઞાનસ્વભાવને જાણ્યા વગર જીવ બીજું બધું અનંતવાર કરી ચુકયો પણ
તેનાથી લેશમાત્ર સુખ પામ્યો નહિ.–
મુનિવ્રતધાર અનંતવાર ગ્રીવક ઉપજાયો,
પૈ નિજ આતમજ્ઞાન બિન સુખ લેશ ન પાયો.
મિથ્યાદ્રષ્ટિ માટેનું ઊંચામાં ઊંચું સ્થાન દેવલોકમાં નવમી ગ્રેવેયક છે; અજ્ઞાન સહિત વ્રત–તપ
કરીને અનંતવાર નવમી ગ્રૈવેયક સુધી જીવ ગયો પરંતુ આત્મજ્ઞાન વગર ત્યાં પણ તે કિંચિત્ સુખ ન
પામ્યો. અનંત શક્તિસંપન્ન ચૈતન્યસ્વભાવને ક્ષણિક રાગની વૃત્તિમાં વહેંચી દીધો, ને રાગનો આદર
કરીને સંસારમાં જ રખડયો.
* અંતરમુખ સ્વભાવને ઓળખીને તેનો મહિમા આવે તો તેની સન્મુખ થવાનો પ્રયત્ન ઉપડે.
પણ જ્યાં બહારનો જ મહિમા વર્તતો હોય કે રાગનો મહિમા વર્તતો હોય ત્યાં સ્વસન્મુખતાનો પ્રયત્ન
કેમ ઉપડે? જ્યાં મહિમા ભાસે ત્યાંથી કેમ ખસે? ચૈતન્યમાં બેહદ તાકાત છે, અનંતશક્તિસંપન્ન તેનો
અચિંત્ય મહિમા છે, તેની શક્તિઓને ઓળખે તો તેનો મહિમા આવે, ને જેનો મહિમા આવે તેમાં
સન્મુખતા થયા વિના રહે નહિ; આ રીતે સ્વસન્મુખ થતાં અપૂર્વ સુખ–શાંતિને ધર્મ થાય છે. આવી
સ્વસન્મુખતા કરાવવા માટે અહીં આચાર્યભગવાન ચૈતન્યની શક્તિઓનુંં વર્ણન કરે છે;
* પહેલી જીવત્વ શક્તિ છે. શરૂઆતમાં બીજી ગાથામાં જીવનું વર્ણન કર્યું હતું. સમ્યગ્દર્શન–
જ્ઞાન–ચારિત્રમાં સ્થિત એવો જીવ તે સ્વસમય છે, ને એ જ જીવનું ખરું જીવત્વ છે. અહીં ચૈતન્ય ભાવ
પ્રાણરૂપ જીવત્વ કહીને જીવત્વશક્તિ ઓળખાવે છે.
* ભાઈ, તું આત્મદ્રવ્ય છો...તું સદાય ચૈતન્યપ્રાણને ધારણ કરનાર છો. તે ચૈતન્યપ્રાણથી જ
તારું જીવત્વ છે. આ દેહના સંયોગથી તારું જીવત્વ નથી, દસ પ્રકારના પ્રાણવડે પણ તારું જીવત્વ નથી,
તેના વગર પણ તારું જીવત્વ ટકી રહે છે. દેહ વિના, આયુ વગેરે પ્રાણ વિના અને રાગ વિના પણ તારું
જીવત્વ ટકી રહે–એવી તારી અચિંત્ય જીવત્વશક્તિ છે. જીવત્વશક્તિ એવી છે કે સદાય ચૈતન્યભાવને
ધારણ કરે છે. ચૈતન્યભાવપ્રાણ કદી કોઈથી હણી શકાતા નથી. આવા ચૈતન્યપ્રાણરૂપ જીવત્વને જેણે
ઓળખ્યું તેણે ખરૂં જીવતર જીવ્યું...તેણે અંતરમાં પોતાના નિધાન પ્રાપ્ત કર્યા
* અહા, સંતોએ ચૈતન્યનિધાન ખુલ્લાં કર્યા છે, હવે કયાં ભવ્ય જીવ આવા ચૈતન્યનિધાનને ન
લ્યે? બાહ્ય નિધાનોને તરણાં જેવા તૂચ્છ સમજીને તેને