: ૨૦ : આત્મધર્મ : ૨૦૩
મગરના મુખમાં પડેલો છે. જેમ મગરમચ્છનો એવો સ્વભાવ છે કે મોઢાથી પકડે પછી છોડે નહિ, તેને
પકડતાં આવડે છે પણ છોડતાં નથી આવડતું; તેમ અજ્ઞાનભાવરૂપ મગરમચ્છનો એવો સ્વભાવ છે કે
તે જીવને બાંધે છે પણ છોડતો નથી. ભવથી છૂટવાનો ઉપાય શું? કે ભવભયને ભેદનારા એવા
ભગવાન સર્વજ્ઞ પરમાત્માને ઓળખીને તેમની ભક્તિ કરવી તે ભવનો નાશ કરનાર છે. એકલા
રાગરૂપ ભક્તિની આ વાત નથી પણ અંતરમાં જ્ઞાનાનંદ સ્વભાવ તરફના ઝુકાવરૂપ વીતરાગભાવ
સહિતની આ ભક્તિ છે, ને તે ભક્તિનું ફળ મુક્તિ છે.
આટલી ભૂમિકા પછી હવે આ ઋષભદેવ ભગવાનની સ્તુતિ શરૂ થાય છે:–
जय ऋषभ नाभिनंदन त्रिभुवननिलयैक दीप तीर्थंकर।
जय सकलजीववत्सल निर्मलगुणरत्ननिधे नाथ।।१।।
શ્રીમાન્ નાભિરાજાના પુત્ર, તથા ઉર્ધ્વલોક–મધ્યલોક અને અધોલોકરૂપી જે ઘર તેના એક
દીપક, અને ધર્મતીર્થની પ્રવૃત્તિ કરનારા એવા હે ઋષભદેવ ભગવાન! આપ આ લોકમાં સદા જયવંત
રહો. વળી સમસ્ત જીવો ઉપર વાત્સલ્ય ધારણ કરનારા અને નિર્મળગુણરૂપી રત્નોના નિધાન એવા હે
નાથ! આપ આ લોકમાં સદાય જયવંત રહો.
પ્રવચનસારના મંગલાચરણમાં પંચપરમેષ્ઠી ભગવંતોને નમસ્કાર કર્યા છે. ત્યાં નમસ્કાર કરનાર
પોતે કેવા છે? અને જેમને નમસ્કાર કર્યા છે તેમનું સ્વરૂપ કેવું છે?–તે બંનેની ઓળખાણ સહિત વંદન
કર્યા છે. “આ સ્વસંવેદનપ્રત્યક્ષ દર્શનજ્ઞાનસામાન્યસ્વરૂપ હું...શ્રી વર્ધમાનદેવને પ્રણમું છું.” જુઓ, આમાં
નમસ્કાર કરનારે પોતે સ્વસંવેદનપ્રત્યક્ષથી પોતાના સ્વભાવનો નિર્ણય કર્યો છે. એટલે કે, સર્વજ્ઞભગવાન
જેવા પોતાના સ્વભાવના નિર્ણયપૂર્વક જ સર્વજ્ઞભગવાનની ખરી સ્તુતિ–ભક્તિ થાય છે.
જિનમંદિર બંધાવીને અંદર જિનપ્રતિમાને બેસાડવા તે ભગવાનનો સ્થાપનાનિક્ષેપ છે; પરંતુ
જેમની સ્થાપના કરવામાં આવે છે તેમનું મૂળ સ્વરૂપ શું છે, ભાવનિક્ષેપ શું છે, તેની ઓળખાણ વગર
ભગવાન પ્રત્યેની સાચી ભક્તિ ઉલ્લસે નહીં.
સ્તુતિકાર કહે છે કે હે નાથ! આપ સર્વજ્ઞતા પ્રગટ કરીને ત્રણલોકના દીપક થયા છો...મારામાં
પણ એવી શક્તિ છે–તેને પ્રતીતમાં લઈને હું આપની ભક્તિ કરું છું. મારા આત્માનો સ્વભાવ પણ ત્રણ
લોકનો પ્રકાશક છે. દરેક આત્મા જ્ઞાનસ્વભાવી દીવો છે. આપે તે જ્ઞાનશક્તિ પૂરી વ્યક્ત કરી છે, અમે
તે શક્તિને પ્રતીતમાં લીધી છે.
“ હે ઋષભદેવ! આપ નાભિરાજાના નંદન છો...આપનો જય હો” એમ કહીને ભગવાનના
કુળની ઓળખાણ આપી.
“હે નાભિનંદન! આપ ત્રિલોક પ્રકાશક દીપક છો. આપનો જય હો”–એમ કહીને ભગવાનના
ગુણની ઓળખાણપૂર્વક તેની સ્તુતિ કરી.
હે પ્રભો! રત્નત્રયરૂપ જે ધર્મતીર્થ, તેની આપ પ્રવૃત્તિ કરનારા છો, એટલે આપ તીર્થંકર છો.
આપનો દિવ્ય ઉપદેશ જગતથી ભિન્ન ચિદાનંદ મૂર્તિ જ્ઞાતાનું ભાન કરાવીને આત્માને સંસારથી તારે છે,
તેથી આપ તીર્થંકર છો.
સ્તુતિકાર પ્રમોદથી કહે છે કે અહા! સર્વજ્ઞનાથ! આપ અમારા ઉપર વાત્સલતા ધારણ કરનાર
છો...અમારા ઉપર આપનું વાત્સલ્ય છે. અમારા જ્ઞાનમાં અમે આપની સર્વજ્ઞતાને લીધે ત્યાં અમારા
ઉપર આપનું વાત્સલ્ય થયું.
હે પૂર્ણપદને પામેલા સર્વજ્ઞ પરમાત્મા ઋષભનાથ! આપ જગતમાં સદા જયવંત રહો...સાધ્યને
સદા જયવંત કહ્યું, તેમાં તેને અનુમોદનારા એવા સાધકભાવનો પણ જય થાઓ એટલે કે અલ્પકાળમાં
અમને પૂર્ણ સાધ્યની પ્રાપ્તિ થાઓ,–એમ પણ ભેગું જ આવી ગયું. પૂર્ણ જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ સાધ્યનો જય
હો એટલે તેમાં બાધક એવા રાગનો અમારામાંથી ક્ષય હો ને પૂર્ણ સાધ્ય પ્રગટ થાઓ. સાધ્ય શું,
સાધકભાવ શું, સાધ્ય કયાંથી પ્રગટે