માગશર : ર૪૮૭ : ૧૧ :
મોક્ષાર્થીએ પહેલાં તો આ વાત પોતાના અંતરમાં મજબૂત કરવી જોઈએ કે, મારા મોક્ષનું સાધન
મારામાં જ છે, મારા જ્ઞાનને જેટલું અંતર્મુખ એકાગ્ર કરું તેટલું મારું મોક્ષનું સાધન છે; એ સિવાય જેટલી
બહિર્મુખવૃત્તિ થાય તે મોક્ષનું સાધન નથી.–આવા સમ્યક્ નિર્ણયના જોરે અંતર્મુખ પરિણમન થાય છે. પરંતુ
રાગને જ જે મોક્ષનું સાધન માને તેને રાગથી જુદું પરિણમન થતું નથી, તે તો રાગ સાથે ઉપયોગને એકમેક
કરીને બંધાય જ છે. જેમ આત્માના મોક્ષરૂપી કાર્ય આત્માથી જુદું નથી તેમ તેનું સાધન પણ આત્માથી જુદું
નથી. તે સાધન ‘ભગવતી પ્રજ્ઞા’ જ છે.
આત્માને અને રાગને નીકટતા છે પણ એકતા નથી, બંનેના લક્ષણ જુદા છે. ભગવતી પ્રજ્ઞાને અને
આત્માને તો એકતા છે. આત્મા અને બંધ બંનેના ભિન્ન ભિન્ન લક્ષણોને જાણીને, ભગવતી પ્રજ્ઞા તેમને છેદી
નાંખે છે; તે બંનેને જુદા કરીને ભગવતી પ્રજ્ઞા આત્મા સાથે તો એકતા કરીને તેમાં લીન થાય છે, ને બંધને
પોતાથી જુદો જ રાખે છે. આવું ભેદજ્ઞાન કરનારી ભગવતી પ્રજ્ઞા જ મોક્ષનું સાધન છે, તે પ્રજ્ઞાવડે જ
આત્માને બંધનથી જુદો કરી શકાય છે.
અંતરમાં ભેદજ્ઞાનનો પ્રયત્ન કરનાર જિજ્ઞાસુ શિષ્ય ફરી પૂછે છે કે પ્રભો, આપે આત્મા અને બંધને
પ્રજ્ઞાછીણીવડે જુદા કરવાનું કહ્યું; પણ જ્ઞાનને અને બંધને ચેતક–ચેત્યપણાને લીધે અત્યંત નીકટતા છે,
(શિષ્ય ‘નીકટતા’ કહે છે પણ ‘એકતા’ નથી કહેતો,) એવી નીકટતા છે કે જાણે બંને સાથે જ હોય; જ્યાં
જ્ઞાન છે ત્યાં જ રાગ છે,–આમ નીકટતા છે તો તેમને પ્રજ્ઞાછીણીવડે ‘ખરેખર’ કઈ રીતે છેદી શકાય? બંનેનો
જુદો અનુભવ કઈ રીતે થાય?
જુઓ, આ ભેદજ્ઞાનની ખરી ધગશવાળા શિષ્યનો પ્રશ્ન! અંતરમાં ખરી તાલાવેલીપૂર્વક પ્રશ્ન ઊઠ્યો
છે, તેને આચાર્યદેવ ભેદજ્ઞાનની રીતે સમજાવે છે;
હે વત્સ! આત્મા અને બંધના નિયત સ્વલક્ષણોની સૂક્ષ્મ અંતરંગસાંધમાં પ્રજ્ઞાછીણીને સાવધાન થઈને
પટકવાથી તેમને છેદી શકાય છે, એ રીતે બંધથી જુદો આત્મા અનુભવી શકાય છે–એમ અમે જાણીએ છીએ.
જુઓ, આચાર્યદેવ સ્વાનુભવથી ભેદજ્ઞાનની રીત બતાવે છે. આત્મા અને બંધ અજ્ઞાનથી એક જેવા
લાગે છે, પણ ખરેખર તેઓ જુદા જ છે–એમ પ્રજ્ઞાવડે અમે જાણીએ છીએ. પ્રજ્ઞાછીણીવડે તેમને ખરેખર છેદી
શકાય છે.
અંતરમાં કંઈક લક્ષ બાંધીને શિષ્ય કહે છે કે પ્રભો! આપ જે કહો છો તે લક્ષમાં તો આવે છે, પણ
ખરેખર તે બંનેને છેદીને બંધથી જુદા આત્માનો સાક્ષાત્ અનુભવ કેમ થાય?–અંતરમાં જુદાપણાનો અભ્યાસ
કરતાં કરતાં નજીક આવેલો શિષ્ય ભેદજ્ઞાનની આતુરતાથી પ્રશ્ન પૂછે છે, અંતરની ઝંખનાથી પ્રશ્ન પૂછે છે;
આવી તૈયારી હોવાથી શ્રીગુરુ તેને જે રીતે સમજાવે છે તે રીતે તુરત જ તે સમજી જાય છે એટલે તેને
અંતરમાં સુંદર આનંદમય બોધતરંગ ઊછળે છે. આ રીતે, સાવધાનપણે પટકવામાં આવતી ભગવતી
પ્રજ્ઞાછીણી જ આત્માના મોક્ષનું સાધન છે.
પ્ર...જ્ઞા એટલે કે વિશેષ જ્ઞાન, તીક્ષ્ણ જ્ઞાન, તીખું–ઉગ્ર–સૂક્ષ્મ–જ્ઞાન, તેના વડે આત્મા અને બંધ બંનેના
ભિન્નભિન્ન લક્ષણો જાણીને તેમને જુદા પાડી શકાય છે. તે બંનેના ભિન્ન ભિન્ન લક્ષણો કેવા છે? તે સમજાવે
છે:
પ્રથમ આત્માનું સ્વલક્ષણ તો ‘ચૈતન્ય’ છે.
અને બંધનું સ્વલક્ષણ તો રાગાદિક છે.
ચૈતન્ય કે જે આત્માનું સ્વલક્ષણ છે તે બાકીના સમસ્ત દ્રવ્યોથી અસાધારણ છે, તે ચૈતન્ય ઉત્પાદ–
વ્યય–ધ્રુવપણે વર્તતું થકું જે જે ગુણ–પર્યાયોમાં વ્યાપીને