અષાઢ : ૨૪૮૭ : ૩ :
વર્ષ અઢારમું : અંંક ૯ મો સંપાદક : ભાનુભાઈ મુળજીભાઈ લાખાણી અષાઢ માસ : ૨૪૮૭
પરમાં કર્તાપણાનું મૂળ અજ્ઞાન
દ્રવ્યને પરિણામ હોય છે કેમકે દરેક દ્રવ્ય નિત્ય પરિણામ સ્વભાવી છે.
(પરિણામ=પરિણતિ, ક્રિયા દશા, હાલત, અવસ્થા, કાર્ય) પરિણામ પરિણામી દ્રવ્ય
વિના હોતા નથી. તો પરિણામનો કર્તા કોણ? જો એમ માનવામાં આવે કે પરિણામ
છે પણ તેનો કર્તા અન્ય દ્રવ્ય છે, તો પરિણામ અર્થાત્ કાર્યનો આધાર ગુણ અને
એવા અનંતગુણનો આધાર દ્રવ્ય સ્વત: સિદ્ધ ન ઠરે; દ્રવ્યનું લક્ષણ સત્ અને ઉત્પાદ–
વ્યય–ધ્રૌવ્યયુક્ત જે સત્ તે પણ સાબિત ન થાય.
પરિણામ સમયે સમયે નવા નવા થાય છે. એવા અનંત પરિણામનો સમૂહ તે
ગુણ છે. અને એવા અનંત ગુણનો સમૂહ તે દ્રવ્ય છે. જે જીવ પરિણામનો કર્તા
સ્વદ્રવ્યને ન માનતાં પર દ્રવ્યને માને છે તે સ્વ–ગુણને અને સ્વ દ્રવ્યને જ માનતો
નથી.
વસ્તુત: (ખરેખર) દરેક દ્રવ્ય અનાદિ અનંત અને સ્વત: સિદ્ધ હોવાથી તેના
સત્તાત્મક અનંતાગુણ અને તેના દરેક સમયે થતા ઉત્પાદ–વ્યયરૂપ પરિણામ પણ
સ્વત: સિદ્ધ છે. એવી તેની સ્વતંત્ર મર્યાદા છે. “वस्तु सीम्नो अनतिक्रमात्” “स
खलु अचलितस्य वस्तुस्थिति सीम्नो भेत्तुम्अशक्यत्वात्” (સ. સાર ગા. ૧૦૩
ટીકા) આમ ત્રણેકાળે હોવાથી પરથી અકૃત દ્રવ્ય–ગુણ અને પર્યાય સ્વયંમેવ
અકૃતિમ છે અર્થાત્ પર વડે કરવામાં આવે એવાં નથી.
દ્રષ્ટાંત તરીકે એક જીવને ક્રોધાદિ પરિણામ થયાં ને તે તેના જ્ઞાનમાં જણાયા ને
પોતે કર્યા તો થયા છે એમ સ્પષ્ટ અનુભવથી નક્કી પણ થાય છે છતાં તેને પરથી–
નિમિત્તથી થયા એમ જે માને તો તે દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય કોઈને સત્ એટલે સ્વત: સિદ્ધ
માનતો નથી. સાંખ્યાદિ મતમાં જેમ ઈશ્વરને લોકનો કર્તા માનવામાં આવે છે તેના
જેવા જ નિમિત્તથી પરનું કર્તાપણું માનનારા મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. એ કર્તાપણાનું મૂળ
અજ્ઞાન છે, જે સ્વતંત્રતાની હિંસા કરનાર છે. (તા. ૨૦–૬–૨૭ ચર્ચાના આધારે)