પોષ: ૨૪૮૮ : ૭ :
ગુરુદેવે આપેલી
આ બેસતા વર્ષનું બપોરનું પ્રવચન છે...કારતક સુદ એકમના આ પ્રવચનમાં
બેસતા વર્ષની બોણી તરીકે ગુરુદેવે સમ્યગ્દર્શનની રીત આપી છે. તે ઝીલીને
આત્મામાં સમ્યક્ત્વરૂપી મંગલ સુપ્રભાત ઉગાડવું–તે આપણું કર્તવ્ય છે.
(બેસતા વર્ષનું સવારનું પ્રવચન આત્મધર્મના ગતાંકમાં આવી ગયું છે.)
સમ્યગ્દર્શન પામવાનું અલૌકિક વર્ણન આ ૧૪૨મી ગાથામાં છે. જે બદ્ધપણાનો વિકલ્પ છે તે તો
સમ્યગ્દર્શનનું કારણ નથી, તેમજ આત્મા અબદ્ધ છે–એવો વિકલ્પ તે પણ સમ્યગ્દર્શનનું કારણ નથી. બદ્ધ
છું–એવા નયપક્ષને તો છોડયો, પણ હું અબદ્ધ છું–એવા વિકલ્પને ન છોડયો, તે વિકલ્પના કર્તાપણામાં
અટક્યો તો તેને સમ્યગ્દર્શન થતું નથી. જેમ બીજા જીવો બાહ્ય પ્રવૃત્તિની ગડમથલ કર્યા કરે તેમ આ
પણ અંદરમાં વિકલ્પની ગડમથલ કર્યા કરે છે, પણ વિકલ્પથી જુદો પડીને જ્ઞાનમય પરિણમતો નથી.
જ્ઞાનને સમસ્ત વિકલ્પોથી જુદું કરીને અંતર્મુખ કરે ત્યારે જ શુદ્ધતાનો અનુભવ થાય છે.
સમ્યગ્દર્શન પછી જે વિકલ્પ ઊઠે તે તો જ્ઞાનથી ભિન્નપણે જ વર્તે છે, જ્ઞાન તેના કર્તાપણામાં
અટકતું નથી. અહો, આ ચીજ મોંઘી અને દુર્લભ છે, પણ અશક્્ય નથી. અંતરના સાચા પ્રયત્નથી તે
પ્રાપ્ત થાય તેવી છે. મિથ્યા–દ્રષ્ટિરાગના કર્તૃત્વમાં અટકી જાય છે, અંદર સૂક્ષ્મ વિકલ્પ આવે કે ‘હું શુદ્ધ
છું’–ત્યાં તે વિકલ્પમાં સંતોષાઈને તેના કર્તૃત્વમાં અટકી જાય છે, બીજા ઘણા સ્થૂળ વિકલ્પો છૂટી ગયા
એટલે જાણે કે હું બહારથી ઘણો પાછો હટી ગયો છું; પણ અંદરના સૂક્ષ્મ વિકલ્પને કર્તવ્ય માનીને
અટક્યો તે બહિર્મુખવૃત્તિમાં જ અટકયો છે. સ્થૂળપણે એમ વિચારે કે ‘રાગથી જુદો છું; રાગ મારું કાર્ય
નિશ્ચયથી નથી’–પણ વેદનમાં જ્ઞાનને રાગથી જુદું પાડતો નથી, એટલે પરિણમનમાં તો તેને જ્ઞાન અને
રાગની એકત્વબુદ્ધિ જ વર્તે છે. ‘હું શુદ્ધ છું’ એવો જે શુદ્ધાત્માનો વિકલ્પ તે કાંઈ સમ્યગ્દર્શન નથી; ‘હું
શુદ્ધ છું’–એવી દ્રષ્ટિનું અંતરપરિણમન થવું એટલે કે શુદ્ધઆત્મા સાથે પર્યાય તદ્રૂપ થવી–તે સમ્યગ્દર્શન
છે. આવા સમ્યગ્દર્શનમાં કોઈ પણ વિકલ્પનું અવલંબન નથી, અજ્ઞાની તો વિકલ્પો ફેરવે છે, બંધનો
વિકલ્પ છોડીને અબંધપણાનો વિકલ્પ કર્યો ત્યાં જાણે કે હું અબંધ થઈ ગયો,–પણ ખરેખર અબંધનો
વિકલ્પ તે પણ બંધભાવ જ છે ને તે બંધભાવમાં જ અટકયો છે. બંધભાવને ઓળંગીને સાક્ષાત્
અબંધપણે પરિણમન થાય તેનું નામ શુદ્ધતા છે.
અહો, આ અંતરના પરિણમનનું સ્વરૂપ બતાવનારી ગાથા છે; અનુભવદશાની પ્રાપ્તિ કેમ થાય–તેની
આ રીત બતાવાય છે. બેસતા વર્ષની આ બોણી અપાય છે....કેવી બોણી? બાહ્યવસ્તુની નહિ, અંદરના
વિકલ્પની પણ નહિ, બાહ્યવસ્તુના અવલંબનથી રહિત, ને વિકલ્પાતીત એવી ચૈતન્યવસ્તુના
અનુભવરૂપ સમ્યગ્દર્શન કેમ થાય–તેની આ બોણી સંતો આપે છે. આ ચૈતન્યવસ્તુ એક નાનામાં નાના
વિકલ્પના કર્તૃત્વનો બોજો પણ સહન કરી શકે તેવી નથી. જ્ઞાતાસ્વભાવી ભગવાન આત્મામાં વિકલ્પનું
કર્તૃત્વ સમાઈ શકે તેમ નથી. અરે, આંખમાં કણું જેમ ન સમાય, તેમ ચૈતન્ય–