અશાડ : ૨૪૮૮ : ૨પ :
આહાર છે એમ બોલવું તે જૂઠું છે. મુનિને ખ્યાલ આવે કે આ દોષવાળો આહાર છે, તો લે નહિ. અશુભથી
નિવૃત્તિ તે વ્યવહાર ગુપ્તિ છે. વ્યવહાર ગુપ્તિ આસ્રવ છે ને નિશ્ચય ગુપ્તિ સંવર છે; એમ બરાબર સમજવું
જોઈએ. કોઈ કહે છે કે નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શન સાતમા ગુણસ્થાને હોય છે તો તે ભૂલ છે. નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શન
ચોથા ગુણસ્થાનથી હોય છે. ત્યાર પછી મુનિપણું આવે છે. મુનિ પાંચ સમિતિનું પાલન કરે છે.
વ્રતના બે ભેદ છે–એક નિશ્ચયવ્રત છે ને બીજું વ્યવહારવ્રત છે. પોતાના સ્વભાવને ચુકી પાંચ
મહાવ્રતના પરિણામ આવે તે નિશ્ચયથી હિંસા છે; પણ આત્માનું ભાન હોય તેના અહિંસાના શુભભાવને
વ્યવહારથી અહિંસા કહે છે. અમારા મુનિ ધન આદિ રાખતા નથી, વસ્ત્ર રાખતા નથી, પોતાના માટે વેચાતું
પુસ્તક લે નહિ, એવા પરિણામ પણ આસ્રવ છે. તેના વડે મુનિની પરીક્ષા કરે તો તે સાચી પરીક્ષા નથી.
વળી ઉપવાસ, અભિગ્રહ કે નિયમથી મુનિની પરીક્ષા કરે તો તે પણ યથાર્થ નથી. ઘણીવાર જીવે એવા
ઉપવાસાદિ કરેલ છે. ટાઢ તડકા સહન કરવા તે મુનિપણું નથી. અંતરનો નિર્વિકલ્પ અનુભવ તે મુનિપણું છે.
તેની પરીક્ષા અજ્ઞાની કરતો નથી. મુનિ થઈને તીવ્ર ક્રોધાદિ કરે તે તો વ્યવહારાભાસમાં પણ આવતો નથી;
પણ કોઈ મુનિ બાહ્ય ક્ષમાભાવ રાખે ને તેના વડે પરીક્ષા કરે તો તે પણ સાચી પરીક્ષા નથી. બીજાને ઉપદેશ
આપે તે મુનિનું લક્ષણ નથી. ઉપદેશ તો જડની ક્રિયા છે, આત્મા તે કરી શકતો નથી. આવાં બાહ્ય લક્ષણોથી
મુનિની પરીક્ષા કરે છે તે યથાર્થ નથી. કેમકે અન્ય મતમાં પરમહંસાદિમાં પણ આવો ગુણ હોય છે. દયા પાળે,
ઉપવાસાદિ કરે છે–એ લક્ષણો તો જૈનમાં રહેલ મિથ્યાદ્રષ્ટિ મુનિઓમાં તથા અન્યમતિઓમાં પણ માલુમ પડે
છે. માટે તેમાં અતિવ્યાપ્તિ દોષ આવે છે. અતિવ્યાપ્તિ, અવ્યાપ્તિ ને અસંભવ દોષરહિત પરીક્ષા ન કરે તે
જીવ મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. શુભભાવ વડે સાચી પરીક્ષા થાય નહિ.
ક્રોધાદિ પરિણામ ટાળવા તે આત્માશ્રિત છે, શુદ્ધ અશુભ અને શુભભાવ તે જીવના પરિણામ છે,
દેહની ક્રિયા તે જડના પરિણામ છે એની ભિન્નતા સ્વતંત્રતાની ખબર અજ્ઞાનીને નથી. ક્ષુધા જડની પર્યાય છે.
અંતર સહનશીલતાના પરિણામ થાય છે તે જીવાશ્રિત છે. ક્ષુધાની ઉષ્ણતા જીવને નથી. અજ્ઞાની માને છે કે
મને ક્ષુધા લાગી. વિભાવ પરિણામ જીવના છે. સમ્યક્ત્વીને પણ વિભાવ પરિણામ આવે છે. તે સમજે છે કે
મારી નબળાઈને કારણે તે આવે છે, પરને લીધે આવતા નથી. પરની દયાનો ભાવ થયો તેમાં શરીરની ક્રિયા
જડને આશ્રિત છે ને પોતામાં અનુકંપાના ભાવ થયા તે જીવાશ્રિત છે. પરિગ્રહ ન આવવો તે જડને આશ્રિત
છે ને રાગ મંદતા થવી તે જીવાશ્રિત છે–આમ જીવ–આશ્રિત ભાવ અને પુદ્ગલઆશ્રિત ભાવની જેને ખબર
નથી તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે.
ઉપવાસમાં રાગની મંદતા થવી તે જીવને આશ્રિત છે, ખાવાના પદાર્થો ન આવવા તે જડને આશ્રિત
છે; ક્રોધના પરિણામ થવા તે જીવને આશ્રિત છે, લાલ આંખ થવી તે જડને આશ્રિત છે, ઉપદેશ–વાક્્યો જડને
આશ્રિત છે ઉપદેશ દેવોનો ભાવ જીવને આશ્રિત છે–આમ બંનેનાં ભેદજ્ઞાનની ખબર નથી, તે સાચી પરીક્ષા
કરી શકતો નથી. ચૈતન્ય ને જડ અસમાનજાતિપર્યાય છે. જડની પર્યાય મારાથી થાય છે–એમ અજ્ઞાની માને
છે, તે અસમાનજાતિ મુનિપર્યાયમાં એકત્વબુદ્ધિની મિથ્યાદ્રષ્ટિ જ રહે છે.
મુનિનું સાચું લક્ષણ
જૈન મુનિ હોય તેને નિશ્ચયમાં ત્રણ કષાય ચોકડીના અભાવરૂપ વીતરાગતા તથા વ્યવહારમાં ૨૮
મૂળગુણોનું પાલન હોય છે. મુનિને વ્યવહાર હોય છે ખરો, પણ વ્યવહારથી મુનિની સાચી પરીક્ષા થતી નથી.
નિશ્ચય સમ્યક્દર્શન જ્ઞાન–ચારિત્રની એકતારૂપ મોક્ષમાર્ગ એ જ મુનિનું સાચું લક્ષણ છે. અહીં એકતાની
વાત છે. પૂર્ણતાની વાત નથી. ચોથે, પાંચમે સમ્યગ્દર્શન ને સમ્યગ્જ્ઞાન છે. ત્યાર પછી શુદ્ધાત્માના ઉગ્ર
આલંબન વડે આગળ વધે તો પ્રથમ સાતમું ગુણસ્થાન આવે છે. પછી છઠ્ઠું આવે છે. સ્વરૂપમાં અકષાય
પરિણતિ થાય છે તે નિશ્ચયવ્રત છે ને જે શુભ પરિણામ આવે છે તે વ્યવહારવ્રત છે. ચોથા ગુણસ્થાને અંશે
સ્વરૂપાચરણ ચારિત્ર છે. દેવાદિની શ્રદ્ધા તે સમ્યગ્દર્શન